صبر و استقامت در برابر مشکلات و ناملایمات

بیانات

آیت الله سیّد محمّد رضا مدرّسی طباطبایی یزدی دامت برکاته

درس اخلاق، سال تحصیلی ۱۴۰۱-۱۴۰۲

جلسهٔ دوم (۱۴۰۱/۰۸/۱۶)

صبر و استقامت در برابر مشکلات و ناملایمات

نامهٔ مبارک امیرالمؤمنین علیه السّلام به فرزندشان را شرح و توضیح می‌دادیم و تا اینجا رسیدیم که حضرت می‌فرمایند:

عَوِّدْ نَفْسَکَ التَّصَبُّرَ عَلَى الْمَکْرُوهِ وَ نِعْمَ الْخُلُقُ التَّصَبُّرُ فِی الْحَقِّ؛

خود را به صبر و استقامت در برابر امور ناخوشایند عادت ده، که شکیبایی در راه حق، اخلاق نیکویى است.

از کلمات شریف حضرت، این است که خود را به «تصبّر بر مکروه» عادت بده. یکی از صفات شایسته آن است که انسان بتواند ناگواری‌ها و سختی‌ها را تحمّل کند و در برابر مشکلات و ناملایمات صبر و شکیبایی داشته باشد.

کمال انسان با پیروی از شهوات و استیفای تمایلات به‌دست نمی‌آید و اگر انسان خودش را آزاد و رها قرار دهد، هرگز به کمال مطلوب نمی‌رسد. اساساً چنین چیزی ممکن نیست که هرچه مطابق میل انسان باشد، اتّفاق بیفتد و هرچه مطابق میلش نیست، اتّفاق نیفتد! این با ذات دنیا سازگاری ندارد:

دَارٌ بِالْبَلَاءِ مَحْفُوفَهٌ؛

دنیا سرایی است که در بلاها و سختی‌ها پیچیده است.

راه بهشت از سختی‌ها می‌گذرد!

در روایتی از رسول خدا صلّی الله علیه وآله آمده است:

حُفَّتِ‏ الْجَنَّهُ بِالْمَکَارِهِ وَ حُفَّتِ النَّارُ بِالشَّهَوَاتِ؛

بهشت پیچیده در سختی‌ها و آتش پیچیده در شهوات است.

اگر انسان می‌خواهد از حیّز بهیمیّت و حیوانیّت خارج گردد و پا به مرتبهٔ انسانیّت بگذارد و برای آنچه خلق شده تلاش کند، باید صبر و شکیبایی داشته باشد. در روایت دیگری آمده است:

الْکَمَالُ کُلُّ‏ الْکَمَالِ‏ التَّفَقُّهُ‏ فِی الدِّینِ وَ الصَّبْرُ عَلَى النَّائِبَهِ وَ تَقْدِیرُ الْمَعِیشَهِ؛

مراتب عالی کمال، تفقّه در دین، صبر بر بلا و اندازه‌گیری در زندگی است.

اقسام صبر و شکیبایی

صبر و شکیبایی ـ چنان‌که در بعضی روایات آمده ـ اقسام مختلفی دارد. در روایتی از پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله نقل شده است:

الصَّبْرُ ثَلَاثَهٌ: صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصِیبَهِ وَ صَبْرٌ عَلَى الطَّاعَهِ وَ صَبْرٌ عَنِ الْمَعْصِیَهِ؛

صبر بر سه قسم است: صبر به‌وقت‏ مصیبت، صبر بر طاعت و صبر از معصیت.

بر‌اساس این روایت، صبر بر سه قسم است:

۱) صبر بر مصیبت:

یک قسم صبر، صبر بر شدائد و سختی‌های روزگار است. گاهی در زندگانی انسان اتّفاقاتی رخ می‌دهد که انسان مایل نیست رخ دهد، ولی اتّفاق می‌افتد؛ مثلاً خدای‌نکرده بیماری برای انسان رخ می‌دهد یا حوادث روزگار برای او اتّفاق می‌افتد که باید در برابر آن‌ها صبر و شکیبایی کند. این نوع صبر بر‌اساس میزان و شدّت سختی‌ها مراتب مختلفی دارد.

۲) صبر بر طاعت

قسم دوم صبر، صبر بر طاعت است. انسان باید بر طاعت خداوند صبر کند. طاعت هم انواعی دارد و همهٔ طاعت‌ها احتیاج به صبر دارد که البتّه این نوع صبر نیز مراتب دارد.

۳) صبر از معصیت

سومین قسم صبر، صبر از معصیت است. شهوات ـ اعمّ از شهوت جنسی، شهوت شکم، شهوت مقام و… ـ انسان را به‌سوی گناه و معصیت سوق می‌دهند، ولی انسان باید در برابر این شهوات، نفس خود را مهار کند که اگر مهار نداشته باشد، بیچاره خواهد شد و تنها در حدّ یک حیوان خواهد بود.

حیوان هیچ ملاحظه‌ای غیر از ملاحظات شهوی ندارد؛ هر‌جا غذایی به‌دست آورَد، می‌خورَد و حلال و حرام برایش مفهومی ندارد! یا هر‌وقت شهوتش طغیان کند، از هر راهی اطفاء شهوت می‌کند! هرجا هوس کند و بتواند بدرَد، می‌درَد.

انسانی که افسار خود را رها کند، عین یک حیوان و بلکه بدتر از حیوان است؛ چون حیوان بیش از این به او داده نشده و از او خواسته نشده است؛ برخلاف انسان که انسان آفریده شده و وظایفی بر عهدهٔ او گذاشته شده است.

بنابراین ما باید خود را به صبر و شکیبایی عادت دهیم.

شکیبایی در راه حق

امیرالمؤمنین علیه السّلام در ادامهٔ کلام خود می‌فرمایند: وَ نِعْمَ الْخُلُقُ التَّصَبُّرُ فِی الْحَقِّ؛ و چقدر خوب است و چه صفت خوبی است صبر در راه حق! ‏این قضیّه خیلی مهمّ است. بسیاری‌اوقات اتّفاقاتی بر‌خلاف میل ما رخ می‌دهد که اگر بی‌تابی و بی‌صبری کنیم، چه‌بسا سقوط کنیم، ولی اگر صبر و شکیبایی نماییم، آن‌وقت است که موفّق خواهیم شد.

این مسئله هم در سطح فرد معنا دارد، هم در سطح خانواده و هم اجتماع. اگر فرصت شد و خداوند متعال توفیق داد در جلسات آینده در‌این‌زمینه بیشتر توضیح خواهیم داد. خداوند همهٔ ما را از صابران و اهل صبر و تصبّر در راه حق قرار دهد، ان‌شاء‌اللّه.

و السلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته