پیامدها و آفت های خطرناک خودپسندی

بسیاری از ما انسان‌ها کم یا بیش مبتلا به خودپسندی هستیم. از این صفت ناپسند به خدا پناه می‌بریم. به‌ویژه در کسانی که اهل فضل و اهل درس و بحث هستند، زمینهٔ پیدایش خودپسندی بیشتر است. یا در آن‌ها که اهل عبادت هستند ...

بیانات

آیت الله سیّد محمّد‌رضا مدرّسی طباطبایی یزدی دام ظلّه

درس اخلاق، سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۳

جلسهٔ بیست و چهارم (۱۴۰۳/۰۳/۲۱)

پیامدها و آفت‌های خطرناک خودپسندی

کلماتی را از نامهٔ مبارک امیرمؤمنان، مولای متّقیان و سیّد حکیمان علیه السّلام به فرزند گرامی‌شان توضیح می‌دادیم و به اینجا رسیدیم که حضرت فرمودند:

وَ اعْلَمْ أَنَّ الْإِعْجَابَ‏ ضِدُّ الصَّوَابِ‏ وَ آفَهُ الْأَلْبَابِ؛

و بدان که خودپسندى، ضدّ راه درست و آفت عقل‌ها و خردهاست.

خودپسندی و راضی بودن به خود و افکار و اعمال خود، ضدّ راه درست و آفت عقول است. دربارهٔ خودپسندی قدری توضیح دادیم، ولی شایستهٔ امعان نظر، تفکّر، تحلیل و بررسی بیشتر است و از‌جهات گوناگونی همچون نحوهٔ پیدایش، رشد، تأثیرگذاری، آثار سوء و راه‌های برطرف کردن آن، جای بحث و بررسی بسیار دارد.

اهل علم و عبادت، بیشتر در معرض خطر خودپسندی

بسیاری از ما انسان‌ها کم یا بیش مبتلا به خودپسندی هستیم. از این صفت ناپسند به خدا پناه می‌بریم. به‌ویژه در کسانی که اهل فضل و اهل درس و بحث هستند ـ اعمّ از دروس حوزوی یا غیر حوزوی ـ زمینهٔ پیدایش خودپسندی بیشتر است. یا در آن‌ها که اهل عبادت هستند، نیز زمینهٔ آن زیاد است.

آن‌قدر عُجب خطرناک است و موجب سقوط انسان می‌شود که خداوند متعال در روایتی قدسی پس از بیان مطالبی می‌فرماید:

إِنَّ مِنْ عِبَادِیَ الْمُؤْمِنِینَ لَمَنْ یَجْتَهِدُ فِی‏ عِبَادَتِی‏ فَیَقُومُ مِنْ رُقَادِهِ وَ لَذِیذِ وِسَادِهِ فَیَتَهَجَّدُ لِیَ اللَّیَالِیَ فَیُتْعِبُ نَفْسَهُ فِی عِبَادَتِی فَأَضْرِبُهُ بِالنُّعَاسِ اللَّیْلَهَ وَ اللَّیْلَتَیْنِ نَظَراً مِنِّی لَهُ وَ إِبْقَاءً عَلَیْهِ فَیَنَامُ حَتَّى یُصْبِحَ فَیَقُومُ وَ هُوَ مَاقِتٌ لِنَفْسِهِ‏ زَارِئٌ عَلَیْهَا وَ لَوْ أُخَلِّی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَا یُرِیدُ مِنْ عِبَادَتِی لَدَخَلَهُ الْعُجْبُ مِنْ ذَلِکَ فَیُصَیِّرُهُ الْعُجْبُ إِلَى الْفِتْنَهِ بِأَعْمَالِهِ فَیَأْتِیهِ مِنْ ذَلِکَ مَا فِیهِ هَلَاکُهُ لِعُجْبِهِ بِأَعْمَالِهِ وَ رِضَاهُ عَنْ نَفْسِهِ حَتَّى یَظُنَّ أَنَّهُ قَدْ فَاقَ الْعَابِدِینَ وَ جَازَ فِی عِبَادَتِهِ حَدَّ التَّقْصِیرِ فَیَتَبَاعَدُ مِنِّی عِنْدَ ذَلِکَ وَ هُوَ یَظُنُّ أَنَّهُ یَتَقَرَّبُ إِلَیَّ؛

از بندگان مؤمنم کسی است که در عبادتم تلاش می‌کند و از خواب و بستر بالذّت خود بر‌می‌خیزد، شب‌ها را به‌خاطر من بیدار می‌ماند و نماز‌شب می‌خواند و خود را در راه عبادت من به زحمت می‌اندازد، ولی من یکی دو شب او را به چرت می‌اندازم‏، به‌خاطر نظر لطفى که به او دارم و می‌خواهم ایمان و عمل او را نگه ‌دارم، پس تا صبح می‌خوابد، سپس بر‌می‌خیزد، در‌حالی‌که خود را مبغوض می‌دارد و سرزنش می‌کند. در‌صورتى‌که اگر او را واگذارم تا هر‌چه خواهد عبادتم کند، عُجب و خودپسندی در او نفوذ می‌کند و او را نسبت به اعمالش فریفته می‌سازد و به‌خاطر عُجب به اعمال و از‌خود‌راضى بودنش حالتى به او دست می‌دهد که موجب هلاکت اوست، تا آنجا که گمان می‌کند بر همهٔ عابدان برترى گرفته و در عبادت از حدّ تقصیر در‌گذشته‏ است. پس آن هنگام از من دور می‌شود، در‌حالی‌که خودش گمان می‌کند به من نزدیک است.

وحشتناک‌ترین تنهایی!

در روایت دیگری آمده است:

لَا وَحْدَهَ أَوْحَشُ‏ مِنَ‏ الْعُجْبِ‏؛

هیچ تنهایی، وحشتناک‌تر از عُجب نیست.

عُجب و خودپسندی، وحشتناک‌ترین تنهایی است؛ زیرا فردی که معجَب به نفس و از‌خودراضی است، فقط خودش را قبول دارد و به دیگران اعتنا نمی‌کند، از‌این‌رو دیگران از اطراف او پراکنده می‌شوند و می‌گویند: همراهی با او فایده ندارد و اصلاً نمی‌شود با او همکاری یا همفکری کرد.

به حساب نیاوردن دیگران!

گاهی حتّی خود فرد هم متوجّه نیست و چنان برای خودش محاسبه می‌کند و استدلال می‌آورد که اصلاً هیچ‌کس را به حساب نمی‌آورد! در روایتی آمده است:

مَنْ لَا یَعْرِفْ لِأَحَدٍ الْفَضْلَ‏ فَهُوَ الْمُعْجَبُ بِرَأْیِهِ‏؛

هر‌که براى دیگران فضلى نشناسد، خودسر و خودپسند باشد.

کسی که برای دیگری فضل قائل نیست، او کسی است که معجَب به رأی خودش است. این خیلی خطرناک است  و انسان را تنها می‌گذارد. هرجا برود، کسی اطرافش نیست؛ نه از او استفاده می‌شود و نه از کسی می‌تواند استفاده کند. امّا از کسی استفاده نمی‌کند؛ چون می‌گوید: من هستم و کسی جز من نیست! و امّا به کسی استفاده نمی‌رساند؛ چون دیگران از اطرافش پراکنده می‌شوند و گرد او جمع نمی‌شوند تا از وی استفاده کنند.

گاهی بعضی افراد همین‌که قدری علم و دانش آموختند، در عالَم خودشان خیال می‌کنند که دیگر همه چیز را می‌دانند و زمین و زمان را در دست دارند! این آفت بسیار بزرگی است که در خیلی از افراد و اقشار جامعه وجود دارد؛ اعمّ از کاسبان، دانشگاهیان، طلّاب، بعضی علما و….

بنابراین ما باید خیلی حواسمان را جمع کنیم و مراقب باشیم گرفتار خودپسندی نشویم. در روایت بسیار جالبی آمده ‌است:

سَیِّئَهٌ تَسُؤْکَ خَیْرٌ عِنْدَ اللَّهِ‏ مِنْ‏ حَسَنَهٍ تُعْجِبُکَ؛‏

گناهى که تو را اندوهگین (و پشیمان) کند، نزد خدا بهتر از کار نیکى است که تو را به خودپسندى وا‌دارد.

امیدواریم خداوند متعال همهٔ ما را از صفات رذیله و از‌جمله عُجب حفظ بفرماید.

و السلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته