عجب و خودپسندی، آفت درست اندیشی و خردورزی

بیانات

آیت الله سیّد محمّد‌رضا مدرّسی طباطبایی یزدی دام ظلّه

درس اخلاق، سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۳

جلسهٔ بیست و سوم (۱۴۰۳/۰۳/۰۷)

عُجب و خودپسندی، آفت درست‌اندیشی و خردورزی

امیرمؤمنان و سیّد حکیمان علیه السّلام در ادامهٔ نصایح خود در نامه به فرزندشان می‌فرمایند:

وَ اعْلَمْ أَنَّ الْإِعْجَابَ‏ ضِدُّ الصَّوَابِ‏ وَ آفَهُ الْأَلْبَابِ؛

و بدان که خودپسندى، ضدّ راه درست و آفت عقل‌ها و خردهاست.

این کلام فوق‌العاده‌ای است که حضرت می‌فرمایند: اعجاب و راضی بودن از خود، ضدّ صواب و راه درست، و آفت عقل‌ها و خردهاست.

این مطلب با تعابیر متعدّد در روایات آمده است که اعجاب و خودپسندی یکی از بدترین آفاتی است که انسان ممکن است به آن مبتلا شود. وقتی انسان خودپسند می‌شود، عیوب خود را نمی‌بیند، در مسیر کمال خود متوقّف می‌شود، از دیگران طلبکار می‌شود و حاضر نیست از مشاورۀ دیگران بهره ببرد.

توفان شنِ خودپسندی، مانع بهره‌مندی از نورافکن عقل!

در روایتی از امیرالمؤمنین علیه السّلام آمده است:

عُجْبُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ أَحَدُ حُسَّادِ عَقْلِهِ‏؛

خودپسندى شخص، یکى از حسدورزان به عقل اوست.

یعنی کسی که از‌خود‌راضی و خودپسند باشد، این عُجب و خودپسندی موجب می‌شود که عقلش نتواند درست کار کند. عقل انسان وقتی می‌تواند درست کار کند که غبار هواها و هوس‌ها بر روی چراغ عقل سایه نیفکنده باشد. اگر عقلی اسیر هوا‌وهوس‌ها شود، همچون یک نورافکن بسیار قوی خواهد بود که توفان شنی در مقابل آن باشد. هر چقدر هم نور زیاد باشد، مگر می‌توان در توفان شن رانندگی کرد؟! هرچه قدرت نورافکن زیاد باشد، بالاتر از نور خورشید که نمی‌تواند باشد، در‌حالی‌که در بعضی توفان‌های شدید که شن و گرد و خاک زیاد با خود می‌آورد، روز روشن مثل شب تاریک می‌شود.

خودپسندی نیز چنین است و اگر عقل کسی حتّی مثل خورشید باشد و بتواند همهٔ آنچه را در برابرش قرار می‌گیرد روشن کند، در‌صورتی‌که گرفتار عُجب و خودپسندی باشد و اسیر هواها و هوس‌ها شود، این خودپسندی همچون توفان‌های شن مانع دید عقل و فهم او می‌شود.

خودپسندی، مانع استفاده از مشورت‌ها و راهنمایی‌های دیگران

خودپسندی در انسان نه‌تنها مانع فهم و درک عقل خودش می‌شود، بلکه مانع این می‌شود که از دیگران هم بتواند استفاده و استشاره کند. انسان از‌خود‌راضی، خود را تافته‌ای جدا‌بافته و بی‌نیاز از دیگران می‌بیند، در‌نتیجه نصایح، مشورت‌ها و راهنمایی‌های دیگران را یا اصلاً گوش نمی‌کند یا به آن‌ها توجّه نمی‌کند.

یک بیماری روانی جدّی، امّا خاموش!

 عُجب و خود‌پسندی در انواع مختلف و در افراد گوناگون به‌صورت کم یا زیاد بروز می‌کند، امّا بسیاری اوقات، این انسان ضعیف، متوجّه صفات رذیلهٔ خود نمی‌شود؛ مانند بسیاری از بیماران اعصاب و روان. کسی که دست یا پایش درد می‌کند یا قلبش مشکل دارد، بیماری خود را می‌فهمد و در‌صدد درمان آن برمی‌آید، امّا بسیاری از بیماران اعصاب و روان اصلاً نمی‌فهمند که مریض‌اند، بلکه فکر می‌کنند دیگران مریض هستند و به همین جهت مصیبت‌های فراوانی برای خود و دیگران ایجاد می‌کنند؛ نه دارو می‌خورند، نه به حرف اطرافیان گوش می‌کنند و نه خودشان را می‌توانند اداره کنند!

عُجب و خودپسندی نیز یک بیماری روانی جدّی است که ابتلا به آن هم کم نیست و البتّه مراتب دارد. افراد بسیاری کم یا زیاد به آن مبتلا می‌شوند؛ مخصوصاً اگر موقعیّت‌های اجتماعی داشته باشند؛ مثلاً حاضر نیست به نماز جماعت برود و پشت سر دیگری اقتدا کند! به مجلس درس کسی نمی‌رود یا با کسی مباحثه نمی‌کند! و نظیر این آفات که برای خود‌پسندی وجود دارد. به خدا پناه می‌بریم از اینکه گرفتار خودپسندی شویم.

موضع‌گیری دیگران در برابر انسان خودپسند

از آفات دیگر خودپسندی آن است که دیگران در برابر انسان موضع می‌گیرند:

مَنْ‏ رَضِیَ‏ عَنْ‏ نَفْسِهِ‏ کَثُرَ السَّاخِطُونَ‏ عَلَیْهِ؛‏

کسی‌که از خود راضی باشد، خشم‌گیرندگان نسبت به او فراوان شوند.

کسی که از خودش راضی شود، کسانی که از او ناراضی هستند و نمی‌خواهند با او مراوده داشته باشند، بلکه نسبت به او نظر منفی دارند، زیاد می‌شوند.

امیدواریم خداوند متعال به همهٔ ما توفیق دهد از شرّ رذایل نفسانی که تقریباً یا تحقیقاً در همهٔ نفوس وجود دارد: الشَّرُّ کَامِنٌ‏ فِی‏ طَبِیعَهِ کُلِّ‏ أَحَدٍ رها شویم و به فضایل اخلاقی آراسته گردیم و بتوانیم آن‌ها‌ را نگه داریم و به ملکات نفسانی تبدیل کنیم و این جز با یاری خدا، توسّل و مراقبت دائم میسور نیست.

و السلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته