صبر و شکیبایی در مسیر تحصیل و علم‌آموزی

بیانات

آیت الله سیّد محمّد رضا مدرّسی طباطبایی یزدی دامت برکاته

درس اخلاق، سال تحصیلی ۱۴۰۱-۱۴۰۲

جلسهٔ پنجم، (۱۴۰۱/۰۹/۰۷)

صبر و شکیبایی در راه تحصیل و علم‌آموزی

امیرالمؤمنین علیه السّلام در نامهٔ معروف خود به فرزندشان فرمودند:

عَوِّدْ نَفْسَکَ التَّصَبُّرَ عَلَى الْمَکْرُوهِ وَ نِعْمَ الْخُلُقُ التَّصَبُّرُ فِی الْحَقِّ؛

خود را به صبر و استقامت در برابر امور ناخوشایند عادت ده، که شکیبایی در راه حق، اخلاق نیکویى است.

در هر کار خیری صبر لازم است؛ به‌ویژه در درس خواندن. مَثَل معروف است که:

لِکُلِّ شَیْءٍ آفَهٌ وَ لِلْعِلْمِ آفاتٌ؛

هر چیزی آفتی دارد، ولی علم آفت‌ها دارد.

دوای این درد و راه مقابله با این آفات هم صبر است؛ چنان‌که امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: نِعْمَ الْخُلُقُ التَّصَبُّرُ فِی الْحَقِّ؛ شکیبایی در راه حق، چه اخلاق نیکویى است!

نامهٔ امام عسکری علیه السّلام به پدر شیخ صدوق رحمهما الله

این مسئله مخصوصاً با توجّه به نامهٔ منسوب به امام حسن عسکری علیه السّلام به پدر شیخ صدوق، جناب علیّ بن بابویه رحمهما الله ـ که قبر مطهّرش در همین قم نزدیک مدرسهٔ آیت‌اللّه گلپایگانی رحمه الله است ـ روشن می‌شود. حضرت در این نامه، مقام خیلی بلندی برای جناب علیّ بن بابویه رحمهما الله قائل شده و او را چنین مورد خطاب قرار داده‌اند: «یَا شَیْخِی وَ مُعْتَمَدِی وَ فَقِیهِی؛ ای شیخ من و مورد اعتماد من و‏ فقیه من!» یعنی چنان شرافتی برایش قرار دادند که او را به خودشان نسبت دادند. حضرت در این نامه، سفارش‌های مهمّی خطاب به علیّ بن بابویه رحمهما الله بیان می‌فرمایند؛ از‌جمله در سفارشی ویژه با تأکید بر نماز شب می‌فرمایند:

عَلَیْکَ بِصَلَاهِ اللَّیْلِ، فَإِنَّ النَّبِیَّ صلّی الله علیه وآله أَوْصَى عَلِیّاً علیه السّلام فَقَالَ: یَا عَلِیُّ عَلَیْکَ بِصَلَاهِ اللَّیْلِ عَلَیْکَ بِصَلَاهِ اللَّیْلِ عَلَیْکَ بِصَلَاهِ اللَّیْلِ وَ مَنِ اسْتَخَفَّ بِصَلَاهِ اللَّیْلِ فَلَیْسَ مِنَّا؛

بر تو باد نماز شب! زیرا رسول اکرم صلّی الله علیه وآله به امیر‌المؤمنین علیه السّلام چنین وصیّت کردند: ای علی! بر تو باد نماز شب! بر تو باد نماز شب! بر تو باد نماز شب! و هر‌که نماز شب را سبک شمارد، از ما نیست!

سفارش تمامی شیعیان به صبر و انتظار فرج

سپس امام علیه السّلام می‌فرمایند:

فَاعْمَلْ بِوَصِیَّتِی، وَ أْمُرْ جَمِیعَ شِیعَتِیِ بِمَا أَمَرْتُکَ بِهِ حَتَّى یَعْمَلُوا عَلَیْهِ؛

پس به وصیّت من عمل کن و همهٔ شیعیان مرا به آن امر کن تا بر‌اساس آن عمل کنند.

وقتی همهٔ شیعه این‌چنین مورد‌نظر حضرت بوده‌اند، معلوم است علمایی که در عداد مثل علیّ بن بابویه رحمهما الله هستند، قطعاً و به‌طور خاصّ مورد‌نظر حضرت هستند. آن‌گاه حضرت در ادامه به صبر و انتظار فرج سفارش می‌فرمایند:

وَ عَلَیْکَ بِالصَّبْرِ وَ انْتِظَارِ الْفَرَجِ فَإِنَّ النَّبِیَّ صلّی الله علیه وآله قَالَ: أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِی انْتِظَارُ الْفَرَجِ؛

و بر تو باد صبر و انتظار فرج! زیرا پیامبر صلّی الله علیه وآله فرمودند: برترینِ اعمال امّت من انتظار فرج است.

و در پایان نیز دوباره به صبر امر می‌فرمایند:

فَاصْبِرْ یَا شَیْخِی‏ وَ مُعْتَمَدِی … وَ أْمُرْ جَمِیعَ شِیعَتِی بِالصَّبْرِ؛

پس ای شیخ من و مورد اعتماد من! صبر کن و همهٔ شیعیان مرا به صبر امر کن!

کلید گشایش‌ها و پیروزی‌ها

شاید برای برخی این سؤال پیش بیاید که چرا صبر این‌قدر مورد عنایت حضرت قرار گرفته است؟! پاسخ روشن است: زیرا صبر است که «کلید گشایش‌ها و پیروزی‌ها» است؛ چنان‌که در روایات آمده است:

الصَّبْرُ مِفْتاحُ الفَرَجِ؛

صبر، کلید گشایش است.

الصَّبْرُ مِفْتاحُ الظَّفَرِ؛

صبر، کلید پیروزی است.

بله، تحصیل علم و پیمودن طریق سعادت برای خود و سپس افراد مرتبط با خود و آن‌گاه جامعه، سختی‌ها و مشکلاتی دارد، ولی با صبر و شکیبایی می‌توان بر این مشکلات پیروز شد و راه کمال و سعادت را پیمود. این شدنی نیست که کسی بخواهد همهٔ خواسته‌های نفسانی‌اش محقّق شود و در‌عین‌حال بتواند درجات کمال را بپیماید! چنان‌که در بعضی روایات آمده است:

الْجَنَّهُ مَحْفُوفَهٌ بِالْمَکَارِهِ‏ وَ الصَّبْرِ؛

بهشت، پیچیده در ناخوشایندی‌ها و صبر است.

کدام‌یک از معصومین علیهم السّلام در دنیا راحت بودند؟! آنان همیشه گرفتاری و سختی داشتند؛ از پیامبرانی که در دوران بسیار دور زندگی می‌کردند گرفته تا پیامبر گرامی اسلام صلّی الله علیه وآله و ائمّهٔ هدی علیهم السّلام که در دوران نزدیک زندگی می‌کردند؛ از سختی‌ها و مشکلات ناشی از شرایط زمانه گرفته تا سختی‌ها و  گرفتاری‌هایی که برای کسب کمالات به آن مبتلا می‌شدند. و راه علاج همهٔ این سختی‌ها و مشکلات، صبر و تحمّل، و امید به رحمت خداوند متعال است که مسلّماً همراه صبر و سختی، گشایش و آسانی است:

إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً؛

با دشوارى، آسانى است.

صبر در مسیر علم‌آموزی، و بی‌توجّهی به نمودهای ظاهری

ما نیز همگی باید اهل صبر باشیم و بدانیم راهی که خداوند متعال در برابر ما قرار داده و این توفیقی که به ما داده، طریقی است که سعادت حقیقی در آن است. بقیّهٔ راه‌ها فقط نمود ظاهری دارد و متاع دنیاست که تمام‌شدنی و اندک است و فقط دیدهای کوتاه آن را بزرگ می‌بیند و ماورای آن را یا نمی‌بیند یا درست نمی‌بیند!

برای نمونه، همین بدن انسان را ملاحظه کنید. اعضای اصلی و مهمّ بدن مانند مغز و قلب چقدر به چشم می‌آید؟! درحالی‌که بسیاری از اعضای غیر‌اصلی از‌لحاظ جسمی چند برابر است!

مبادا این نمود‌های ظاهری کسی را فریب دهد. این‌ها غلط‌انداز است و ممکن است بعضی افراد را فریب دهد. برخی افراد هم که اصلاً همهٔ عمرشان ساز یأس می‌نوازند و این یأس و ناامیدی موجب می‌شود از درک کمالات محروم شوند، بلکه چه‌بسا خدای‌ناکرده در پرتگاه‌های هلاکت سقوط کنند.

روزنه‌ای به بی‌نهایت و نامحدود!

آن‌قدر افراد بااستعداد و باظرفیّت از‌لحاظ زمینه‌های فهمی و استعدادی بودند که به توهّم گرسنگی و مشکلات معیشتی ـ توهّم، نه واقعیّت ـ دست از تحصیل و تهذیبشان کشیدند: الشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ… و به‌جای اینکه در ردیف علما، اوتاد و اولیای الهی قرار گیرند، در بهترین حالت یک کاسب معمولی شدند یا کمی بهتر از آن به دنبال علومی رفتند که از معنا بریده است و اگر‌هم بریده نیست، آن‌ها به‌نحو بریده سراغ آن رفتند، در‌حالی‌که اگر صبر پیشه می‌کردند و استقامت می‌ورزیدند، خداوند متعال فرج و گشایشی برای آن‌ها قرار می‌داد:

وَ اللهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَهً مِنْهُ وَ فَضْلاً؛ و روزنه‌هایی برایشان می‌گشود که حتّی یک لحظهٔ آن قابل قیاس با همهٔ عالَم نیست! زیرا یک روزنهٔ کوچک به بی‌نهایت ارزشش از همهٔ دنیای مادّی که محدود است، بیشتر است؛ چون نسبتی بین نامحدود و محدود نیست. نامحدود پایان ندارد و محدود ـ هرچقدر هم زیاد باشد ـ نقطهٔ انقضایی دارد.

خداوند متعال همهٔ ما را اهل صبر و تحمّل در راه رسیدن به کمال و سعادت و لقای مشتاقانهٔ حضرت حق قرار دهد.

و السلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته