جلسه ۲۰، رمضان ۱۴۴۵ قمری، صدا و سیمای مرکز یزد

بیانات

آیت‌الله سیّد محمّد‌رضا مدرّسی طباطبایی یزدی دام ظلّه

ماه مبارک رمضان ۱۴۴۵، جلسه بیستم

در جلسات گذشته توضیح دادیم که خداوند متعال در این برنامهٔ فوق‌العادۀ جبرانی تکمیلی که در ماه مبارک رمضان برای ارتقا بخشیدن بندگانش قرار داده، چگونه با ترکیب بین عقل و احساس برای انجام وظایف ازجمله یاری رساندن به فقرا و سیر کردن گرسنگان برنامه‌ریزی کرده است. در‌این‌زمینه مطالبی را دربارهٔ لزوم سیر کردن گرسنگان و رسیدگی به نیازمندان از دیدگاه اسلام با استفاده از آیات و روایات بیان کردیم.

وظیفهٔ آحاد مردم در رسیدگی به فقیران و سیر کردن گرسنگان

اکنون می‌خواهیم این مطلب را اضافه کنیم که دربارهٔ رسیدگی به فقرا به‌طور کلّی و سیر کردن آن‌ها به‌طور خاص، روایات متعدّد با لحن‌های متفاوت آمده است. طبق این روایات، اسلام هم حکومت‌ها را موظّف به رسیدگی به فقرا و سیر کردن آن‌ها کرده است و هم آحاد مردم را؛ یعنی ‌چنین نیست که این مسئله فقط وظیفهٔ حکومت باشد و نباید کسی بگوید: حالا که حکومت هست، مخصوصاً که حکومت اسلامی است، تمام بار روی دوش حکومت است و مردم وظیفه‌ای ندارند.

متأسّفانه برخی افراد پس از استقرار جمهوری اسلامی فکر می‌کنند هرچه کار خیر است، به عهدهٔ دولت است و مردم وظیفه‌ای ندارند، درحالی‌که این فکر غلطی است. بله، هر دولتی از‌جمله دولت جمهوری اسلامی وظیفه دارد، امّا وظیفهٔ مردم ساقط نیست، بلکه آنان هم وظیفه دارند و باید وظیفهٔ خود را انجام دهند.

حقّ نیازمندان در اموال ثروتمندان

در روایات متعدّد از ائمّهٔ معصومین علیهم السّلام وارد شده که خداوند متعال در اموال اغنیا آن مقداری قرار داده که موجب کفایت فقراست:

إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ جَعَلَ لِلْفُقَرَاءِ فِی‏ أَمْوَالِ‏ الْأَغْنِیَاءِ مَا یَکْفِیهِمْ؛

خداوند عزّ‌وجلّ براى مستمندان، حقّى در اموال ثروتمندان قرار داده که نیاز آنان را برآورده می‌سازد.

و در روایات، تعبیر «فَرَضَ» نیز آمده است؛ یعنی این حق به نحو واجب در اموال اغنیا قرار داده شده و پرداخت آن بر ایشان واجب است.

این مسئله نه‌تنها جهت اثباتی دارد، بلکه در ذیل روایت جهت نفیی آن هم آمده و می‌فرماید: اگر فقرا آسیب می‌بینند، گرسنه می‌خوابند و نیازهای دیگرشان تأمین نمی‌شود، به‌خاطر آن است که مردم وظیفهٔ خود را در‌مورد فقرا انجام نمی‌دهند. این مطلب در روایات متعدّد از‌جمله روایات صحیح آمده است. برای نمونه، در صحیحهٔ عبداللّه بن سنان آمده است:

أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ‏ فِی‏ أَمْوَالِ‏ الْأَغْنِیَاءِ لِلْفُقَرَاءِ مَا یَکْتَفُونَ بِهِ الْفُقَرَاءُ … وَ إِنَّمَا یُؤْتَى الْفُقَرَاءُ فِیمَا أُتُوا مِنْ مَنْعِ مَنْ مَنَعَهُمْ حُقُوقَهُمْ؛

خداوند عزّ‌و‌جلّ در اموال ثروتمندان حقّی برای نیازمندان مقرّر کرده که آنان را کفایت می‌کند … و تیره‏روزى و بى‏نوایى مستمندان از ناحیهٔ ثروتمندان است که حقوق آنان‏ را نمى‏پردازند.

یعنی اینکه فقرا آسیب می‌بینند، مشکلات پیدا می‌کنند و چه‌بسا جانشان را از دست می‌دهند، همهٔ این موارد از ناحیهٔ این است که دیگران حقوقشان را پرداخت نمی‌کنند. همچنین در خصوص گرسنگی از امیرالمؤمنین علیه السّلام نقل شده است:

مَا جَاعَ فَقِیرٌ إِلَّا بِمَا مُتِّعَ بِهِ غَنِیٌّ؛

هیچ فقیری گرسنه نمی‌شود، مگر اینکه در مقابلش ثروتمندی از حقّ او بهره‌مند می‌گردد.

برنامهٔ دقیق اسلام برای حلّ مشکل گرسنگی و رفع کامل نیازهای فقرا
بنابراین اسلام به مسئلهٔ گرسنگی توجّه کاملی کرده و برنامهٔ دقیقی برای رفع آن دارد. و در روایات آمده که فقرا را نه‌فقط از‌حیث گرسنگی، بلکه از‌حیث سایر نیازها نیز مورد رسیدگی قرار دهید. البتّه گرسنگی امر مهمّی است و تغذیه از جهات مختلف اهمّیّت دارد و باید به آن رسیدگی شود، امّا نیازهای دیگر هم وجود دارد و در روایات متعدّد ـ که در آن‌ها روایاتی با سند صحیح وجود دارد ـ آمده که ائمّه علیه السّلام می‌فرمایند: هرگاه زکات پرداخت کردی، به‌گونه‌ای پرداخت کن که دریافت‌کننده بی‌نیاز شود:

أَعْطِهِ مِنَ الزَّکَاهِ حَتَّى تُغْنِیَهُ؛

آن‌قدر از زکات به او پرداخت کن تا بی‌نیازش کنی.

خیلی از پرداخت‌های غیر زکوی هم در این جهت مثل زکات است.

البتّه در اینجا باید نکته‌ای را تذکّر دهیم و آن اینکه: همان‌طور‌که اشاره کردیم، امام علیه السّلام در این روایت سدّ ثغور کردند؛ یعنی جهات مختلف قضیّه را به‌طور کامل مدّنظر قرار داده و از‌یک‌طرف فرمودند: در اموال اغنیا آن مقدار هست که فقرا به آن اکتفا کنند و از‌طرف‌دیگر فرمودند: اگر فقرا دچار آسیب می‌شوند، به‌خاطر این است که اغنیا حقوق آنان را نمی‌پردازند و به وظیفه‌شان عمل نمی‌کنند. امّا اینکه دایرهٔ شمول این روایت چه مقدار است و آیا از‌لحاظ بررسی‌های دقیق اقتصادی مربوط به کلّ جوامع انسانی است، یا مربوط به جامعهٔ اسلامی، یا حتّی هر جامعه‌ای که نسبتاً جمعیّتی دارد، مثلاً یک استان، شهر یا بخش را هم شامل می‌شود و اینکه کلام امام علیه السّلام را باید از چه زاویهٔ دیدی معنا کنیم، مطلب بسیار دقیقی است که از‌لحاظ علوم اجتماعی، اقتصادی و جغرافیایی و ازجهات مختلف قابل بررسی است و واقعاً در این زمینه که روایات مبارکهٔ فراوانی هم وجود دارد، به اندازهٔ کافی کار نشده است، گرچه ما در بعضی از بحث‌های اقتصادی که داشته‌ایم، بعضی از این جهات را بررسی کرده‌ایم، ولی هنوز جای کار بسیار دارد و این نکتهٔ مهمّی است.

اهتمام صددرصدی اسلام برای ریشه‌کن کردن کامل فقر و گرسنگی

به‌هرحال همان‌گونه که قبلاً تبیین کردیم، خداوند متعال برای اینکه گرسنگی گرسنگان برطرف شود و نیازهای نیازمندان به‌طور کامل رفع گردد، اهتمام ویژه‌ای دارد؛ چنان‌که در دعای بعد از نمازهای واجب در ماه رمضان به‌عنوان تعقیب می‌خوانیم:

اللَّهُمَّ‏ أَشْبِعْ‏ کُلَّ‏ جَائِعٍ‏؛

خدایا! هر گرسنه‌ای را سیر کن!

 با‌اینکه قبل از آن می‌گوییم:

اللَّهُمَّ أَغْنِ کُلَّ فَقِیرٍ؛

 خدایا! هر فقیری را بی‌نیاز کن!

ولی به‌طور خاص برای مسئلهٔ گرسنگی هم دعا می‌کنیم. و خداوند متعال در ماه مبارک رمضان این وظیفه را برای ما قرار داده که گرسنگی بکشیم تا رنج گرسنگان را بفهمیم و به آن‌ها کمک کنیم و در‌عین‌حال برنامه‌های متعدّدی را قرار داده تا همهٔ گرسنگان سیر شوند و همهٔ نیازمندان بی‌نیاز گردند.

در‌این‌زمینه بعضی از روایات را بیان کردیم که با دقّت در آن‌ها و سایر روایات مرتبط، معلوم می‌شود که اسلام برای رفع نیازهای نیازمندان اهتمام صد‌در‌صدی دارد تا هیچ فقیر و گرسنه‌ای حدّاقل در جامعهٔ اسلامی وجود نداشته باشد. این هدف نهایی است، امّا گاهی موانعی پیش می‌آید، عصیان‌هایی صورت می‌گیرد و سوء‌تدبیرهایی رخ می‌دهد که باید رفع شود، وگرنه دیدگاه اسلام چنین است.

جمهوری اسلامی، نظامی برتر و مبتنی بر ارزش‌هایی بی‌نظیر

امروز دوازدهم فروردین و سالگرد جمهوری اسلامی است و ما باید افتخار کنیم که مردم ما به این نظام اسلامی رأی دادند که مبتنی بر ارزش‌هایی است که در دنیا نظیر ندارد. کدام نظامی است که مثل نظام اسلامی به درماندگان و نیازمندان توجّه داشته باشد؟! به عدالت و علم توجّه داشته باشد؟! به عموم مردم و رسیدن همهٔ آن‌ها به حقوقشان توجّه داشته باشد؟! هم به فکر نظام و طبقهٔ حاکم باشد و هم به فکر مردم و کسانی که جزء طبقهٔ حاکم نیستند؟!

این افتخار اسلام و نظام اسلامی است. شما قوانین اساسی کشورهای دنیا و زیربناهای فکری آن‌ها را ببینید. آن‌هایی که دم از حقوق بشر و دموکراسی می‌زنند، آیا حقوق انسان‌ها را به این نحو که در اسلام وجود دارد و بخشی از آن را تبیین کردیم، رعایت می‌کنند؟!

خداوند متعال به همهٔ ما توفیق قدردانی از این نظام برتر اسلامی را عنایت فرماید و توفیق دهد هم دولتمردان و حکمرانان، احکام اسلامی را در تمام ابعاد عملیّاتی کنند و هم مردم به وظیفهٔ خود عمل نمایند. با تسلیت ایّام شهادت مولای متّقیان علیه السّلام، روز جمهوری اسلامی را هم گرامی می‌داریم و امیدواریم خداوند متعال پرچم جمهوری اسلامی را تا ظهور امام زمان (عج) پایدار بدارد.

و السلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته