سجایای اخلاقی و صفات پسندیده پیامبر (ص) و امام صادق (ع)

بیانات

آیت‌الله سیّد محمّد‌رضا مدرّسی طباطبایی دامت برکاته

درس اخلاق، سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۳

جلسهٔ یکم (۱۰/۷/۱۴۰۲)

از‌آنجا‌که در آستانهٔ ولادت باسعادت حضرت رسول (ص) و امام صادق (ع) هستیم، مطالبی را در‌این‌رابطه بیان ‌می‌کنم.

سجایای اخلاقی و صفات پسندیدهٔ پیامبر (ص)

خداوند متعال در قرآن کریم دربارهٔ پیامبر عظیم‌الشأن خود فرموده است:

إِنَّکَ لَعَلىٰ‏ خُلُقٍ عَظیمٍ؛

تو بر سجیّه و سرشت عظیم و بزرگی هستی.

باید توجّه داشت کلمهٔ «خُلُق» جمع نیست ـ برخلاف آنچه بعضی به‌عنوان جمع به کار می‌برند ـ بلکه مفرد و به معنای سجیّه و سرشت است. در تفسیر آن هم مطالب متعدّدی ذکر شده، ولی یکی از تفاسیرش که به‌نوعی می‌توان گفت تفسیر درستی است، این است که خداوند متعال پیامبر (ص) را می‌ستاید که دارای سجایا و صفات حسنه، حمیده و کریمه است. خود حضرت در روایتی می‌فرمایند:

بُعِثْتُ‏ لِأُتَمِّمَ‏ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ؛‏

من مبعوث شدم تا اخلاق کریمه و سجایای برتر را تتمیم کنم.

یعنی فطرت انسانی اقتضای مکارم اخلاق را دارد، ولی تکمیل و تتمیم آن باید توسط وحی و آموزش و هدایت پیامبر (ص) باشد.

این مسئله اختصاص به پیامبر(ص) ندارد، بلکه هم خود حضرت، هم اوصیای حضرت و هم ایمان‌آوردندگان به آن حضرت دارای صفات و اخلاق پسندیده بودند؛ چنان‌که در روایتی از امیرالمؤمنین علیه السّلام آمده است:

إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلّی الله علیه وآله أَدَّبَهُ اللَّهُ وَ هُوَ أَدَّبَنِی وَ أَنَا أُؤَدِّبُ‏ الْمُؤْمِنِینَ‏؛

همانا خداوند، رسول اللَّه (ص) را تربیت کرد و پیامبر (ص) نیز به تربیت من پرداختند و من هم مؤمنان را تربیت می‌کنم.

حضرت می‌فرمایند: پیامبر(ص) به ادب الهی مؤدّب شد و ایشان مرا تربیت کردند و ادب آموختند و من هم مؤمنان را تربیت می‌کنم و به آنان ادب می‌آموزم. همچنین در نهج‌البلاغه آمده است:

لَقَدْ قَرَنَ اللَّهُ بِهِ صلّی الله علیه وآله مِنْ لَدُنْ أَنْ کَانَ فَطِیماً أَعْظَمَ مَلَکٍ مِنْ مَلَائِکَتِهِ یَسْلُکُ بِهِ طَرِیقَ الْمَکَارِمِ وَ مَحَاسِنَ أَخْلَاقِ الْعَالَمِ لَیْلَهُ وَ نَهَارَهُ‏؛

از همان لحظه‏اى که رسول خدا (ص) را از شیر گرفتند، خداوند بزرگ‏ترین فرشته از فرشتگانش را همنشین آن حضرت نمود تا شبانه روز، ایشان را به راه بزرگوارى‌ها و اخلاق‌های نیکوی جهان راهنمایى کند.

یعنی خداوند متعال از همان ابتدای زندگانی پیامبر (ص) بزرگ‌ترین فرشتهٔ خود را مأمور کرد تا حضرت را به راه مکرمت‌ها و بزرگواری‌ها بکشاند و محاسن اخلاق عالَم را در ایشان نهادینه کند. سپس امیرالمؤمنین علیه السّلام می‌فرمایند:

وَ لَقَدْ کُنْتُ أَتَّبِعُهُ اتِّبَاعَ الْفَصِیلِ أَثَرَ أُمِّهِ؛

و من همواره به دنبال آن حضرت مى‏رفتم؛ چونان طفلى که به دنبال مادرش مى‏رود.

یعنی همچون این بچّه‌شترها که به دنبال مادرشان راه می‌افتند و هر کاری مادر انجام می‌دهد، از او تقلید می‌کنند، من نیز همواره به دنبال آن حضرت بودم و همهٔ آنچه را که حضرت انجام می‌دادند، انجام می‌دادم. این تعبیر دیگری از عبارت گذشته است که فرمودند: وَ هُوَ أَدَّبَنِی‏؛ و پیامبر (ص) مرا تربیت کردند.

به‌هرحال، روز ولادت پیامبر (ص)، روز بسیار بزرگی است؛ زیرا بزرگ‌ترین شخصیّت عالَم امکان در این روز پا به عرصهٔ وجود گذاشت. در شب ولادت حضرت نیز دنیا منقلب شد و اتّفاقات عجیبی افتاد که باید مورد توجّه، تفسیر و تحلیل قرار گیرد؛ از‌جمله اینکه در آن شب همهٔ بت‌ها سرنگون شدند، همهٔ پادشاهان عالَم تخت‌هایشان واژگون شد، زبان‌هایشان لال شد، طاق کسری لرزید، دریاچهٔ ساوه خشکید، آتشکده‌ها خاموش شد، نوری از حضرت آمنه علیها السّلام ساطع شد و سایر اتّفاقات و قضایای عجیبی که به عنوان «اِرهاصات» ذکر شده است.

کمالات و فضایل فوق‌العادهٔ امام صادق علیه السّلام

همان اخلاق کریمه و سجایای پسندیده که درمورد پیامبر (ص) اشاره شد، در اوصیای آن حضرت نیز جریان دارد؛ ازجمله در امام صادق علیه السّلام با آن کمالات، فضایل، اخلاق و مجاهدات فوق‌العاده که حتّی کسانی که به امامت آن حضرت قائل نبوده و چه‌بسا با ایشان به‌نوعی زاویه هم داشتند، به کمالات و فضایل آن حضرت اذعان داشتند. برای نمونه، «مالک» یکی از ائمّهٔ چهارگانهٔ اهل‌تسنّن که با خصوصیّات ویژه‌ای در مدینه به‌سر می‌برده است، می‌گوید:

لقد اختلفتُ إلیه علیه السّلام زماناً؛ فما کنتُ أراه إلّا على ثلاث خصال: إمّا مصلّیاً، و إمّا صائماً، و إمّا یقرأ القرآن؛

من مدّتی خدمت امام صادق علیه السّلام می‌رفتم و او را جز در این سه حالت ندیدم: یا نمازگزار بود یا روزه‌دار و یا قرآن تلاوت می‌کرد.

… و کان‏ من‏ العلماء العُبّاد الزُهّاد الّذین یخشون اللّه؛

… و از عالمان عابد، زاهد و خداترس بود.

همچنین نکتهٔ دیگری هم اضافه می‌کند:

و ما رأیتُه قَطُّ یحدّث عن رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و سلّم إلّا على الطهاره؛

و هرگز ندیدم از رسول خدا (ص) حدیثی نقل کند، مگر اینکه باطهارت باشد.

خدا رحمت کند مرحوم آیت‌اللّه نجفی مرعشی را که ذوق خوب و ویژگی‌های مخصوص به خود داشت؛ وقتی کتابخانهٔ جدیدشان را ـ که قبر ایشان نیز اکنون همان‌جاست ـ افتتاح می‌کردند، ما آنجا بودیم و یکی از توصیه‌های ایشان این بود که می‌فرمود: وقت درس متطهّر باشید، مخصوصاً در بحث فقه.

به‌هرحال، اخلاق برتر پیامبر (ص) با آن عظمت، در فرزندان و اوصیای آن حضرت نیز سریان و جریان داشته است. امیدواریم خداوند متعال به ما توفیق دهد از کسانی باشیم که مؤدّب به آداب رسول اکرم (ص) و اولیای طاهرینشان هستند.

و السلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته