جلسه ۲۵، رمضان ۱۴۴۴ قمری، صدا و سیمای مرکز یزد

بیانات

آیت‌الله سیّد محمّد‌رضا مدرّسی طباطبایی دامت برکاته

ماه مبارک رمضان ۱۴۴۴ (۱۴۰۲ ش)، جلسهٔ بیست و پنجم

کلمات سرور پارسایان علیه السّلام را در خطبهٔ متّقین توضیح می‌دادیم و به این عبارت رسیدیم که حضرت فرمودند: لَا یُنَابِزُ بِالْأَلْقَابِ؛ با عناوین و القاب زشت، دیگران را یاد نمی‌کند. در‌این‌زمینه توضیحاتی دادیم و گفتیم این یک اصل قرآنی است که خداوند متعال در قرآن کریم فرموده است: وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ؛ و با لقب‌هاى زشت همدیگر را یاد نکنید. و گفتیم اساساً مسخره کردن و به استهزا گرفتن دیگران، امر بسیار ناپسندی است که در قرآن کریم، در سورهٔ حجرات و جاهای دیگر، به‌صراحت یا به‌طور ضمنی این مسئله مطرح شده است.

نمونه‌هایی از رعایت نکردن ادب در تاریخ اسلام

متأسّفانه این مسئله در تاریخ و حتّی تاریخ اسلام نیز سابقه دارد؛ هم از جانب برخی کفّار و هم از جانب برخی مسلمانان که ادب را رعایت نمی‌کردند. قرآن کریم در برخی آیات به این قضیّه اشاره کرده است؛ ازجمله در دو جا از لفظ «راعِنا» یاد کرده است. خداوند متعال در سورهٔ مبارکهٔ نساء می‌فرماید: بعضی از یهودیان کلمات را تحریف کرده و از معنای خود منحرف می‌کنند و به‌جای آنکه به نحو صحیح و با معنای درست آن را استعمال و اراده کنند، به نحو غلط آن را به کار می‌برند:

مِنَ الَّذینَ هادُوا یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ وَ یَقُولُونَ سَمِعْنا وَ عَصَیْنا وَ اسْمَعْ غَیْرَ مُسْمَعٍ وَ راعِنا لَیًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ طَعْناً فِی الدِّینِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اسْمَعْ وَ انْظُرْنا لَکانَ خَیْراً لَهُمْ وَ أَقْوَمَ؛

برخى از آنان که یهودى‏اند کلمات را از جاهاى خود برمى‏گردانند و با پیچانیدن زبان خود و به قصد طعنه زدن در دین [اسلام با درآمیختن عبرى به عربى] مى‏گویند: شنیدیم و نافرمانى کردیم و بشنو [که کاش] ناشنوا گردى و [نیز از روى استهزا مى‏گویند:] «راعنا» [که در عربى یعنى به ما التفات کن، ولى در عبرى یعنى خبیث ما] و اگر آنان مى‏گفتند: شنیدیم و فرمان بردیم و بشنو و به ما بنگر، قطعاً براى آنان بهتر و درست‏تر بود.

چنان‌که در تفاسیر آمده است، قضیّه این بوده که وقتی مسلمانان خدمت رسول اکرم صلّی الله علیه وآله می‌آمدند، گاهی لفظ «راعِنا» را خطاب به حضرت به‌کار می‌بردند؛ یعنی: ای رسول خدا! مراعات ما را بکنید. شاید مرادشان این بوده که وقتی احکام، عقاید و معارف اسلامی را برای ما بیان می‌کنید، به‌گونه‌ای بیان کنید که ما هم بتوانیم آن‌ها را دریافت و حفظ کنیم. شاید هم مقصود این بوده که از خداوند بخواهید احکام را به‌گونه‌ای برای ما قرار دهد که با ضعف ما سازگاری داشته باشد. بعضی از یهودیان که در مدینه بودند و می‌خواستند پیغمبر اسلام صلّی الله علیه وآله و مسلمانان را اذیّت کنند، دیدند می‌توانند از این لفظ برای رسیدن به هدف خود استفاده کنند؛ چون «راعِنا» در زبان خودشان معنای ناپسندی داشت؛ مثلاً به این معنا بود: «بشنو که نشنوی!» لذا خدمت پیامبر اسلام (ص) می‌آمدند و در‌حقیقت برای آزار ایشان می‌گفتند: «راعِنا» و در دلشان می‌گفتند و شاید اظهار هم می‌کردند که ما پیامبر را مسخره می‌کنیم. سعد بن معاذ که با یهودیان رابطه داشت و با زبان آن‌ها آشنا بود، متوجّه این مسئله شد و قضیّه را به مسلمانان گفت. در این هنگام بود که آیه نازل شد و فرمود: ای مسلمانان! چنین نگویید و لفظ «راعِنا» را حتّی شما مسلمانان هم به‌کار نبرید:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا وَ اسْمَعُوا؛

اى کسانى که ایمان آورده‏اید! نگویید: «راعنا» و بگویید: «انظرنا» و [این توصیه را] بشنوید.

دیگر نگویید «راعِنا» که دشمن سوء‌استفاده کند، بلکه بگویید: «انْظُرْنا»؛ یعنی به ما نظر کن و عنایت کن! و اهل اطاعت باشید.

توجّه به سوء‌استفاده‌های دشمن

ببینید چقدر مسئله مهمّ است! از این آیهٔ شریفه، یک نکتهٔ مهمّ اجتماعی می‌توان استفاده کرد که وقتی دشمن از لفظی سوءاستفاده می‌کند، ما نباید آن را به‌کار ببریم، حتّی اگر واقعاً لفظ خوبی هم باشد و ما آن را در معنای خوبی به‌کار می‌بریم، ولی چون دشمن از آن سوء‌استفاده می‌کند ـ هرچند بخشی از دشمن؛ چنان‌که در آیه آمده بود: Pمِنَ الَّذینَ هادُواO؛ یعنی بعضی از یهودیان این کار را می‌کردند ـ ما هم نباید آن را به‌کار ببریم، بلکه باید از الفاظ جایگزین استفاده کنیم که دشمن نتواند سوء‌استفاده کند؛ چنان‌که خداوند به مسلمانان صدر اسلام چنین فرمان داد.

امروزه نیز اگر می‌بینیم دشمن از بعضی الفاظ، کلمات، یا رفتارها سوء‌استفاده می‌کند و می‌خواهد با به‌کار بردن آن الفاظ یا به بهانهٔ آن رفتارها به ما ضربه بزند و نمی‌توانیم جلوگیری کنیم یا به دلیلی مصلحت نیست جلوگیری کنیم، نباید آن الفاظ را استفاده کنیم و آن اعمال را انجام دهیم. این قضیّه‌ای است که در صدر اسلام واقع شده و مصداق رعایت نکردن ادب در کلام است.

رعایت ادب در سخن گفتن با پیامبر (ص)

از نمونه‌های دیگر در‌رابطه‌با رعایت ادب در صدر اسلام، این بود که عدّه‌ای از مسلمانان وقتی خدمت پیامبر (ص) می‌آمدند، با صدای بلند با آن حضرت سخن می‌گفتند. آیه نازل شد که:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ؛

اى کسانى که ایمان آورده‏اید! صدایتان را بلندتر از صداى پیامبر مکنید و همچنان‌که بعضى از شما با بعضى دیگر بلند سخن مى‏گویید با او به صداى بلند سخن مگویید، مبادا بى‏آنکه بدانید کرده‏هایتان تباه شود.

یکی از نکات مهمّی که انسان در سخن گفتن با دیگران باید رعایت کند، رعایت میزان‌های ادب است. وقتی انسان می‌خواهد با پدر، مادر یا برادرش صحبت کند، یا وقتی می‌خواهد با استادش، شاگردش، همکارش یا با یک عالم سخن بگوید، هر‌کدام میزانی دارد. بالاترین شخصیّت رسول اکرم صلّی الله علیه وآله است و نباید صحبت کردن مسلمانان با پیامبر اکرم (ص) مثل صحبت کردنشان با یکدیگر باشد و یا صدایشان را نزد پیامبر (ص) بالا ببرند، لذا آیهٔ مذکور نازل شد و فرمود: صدایتان را بلندتر از صداى پیامبر مکنید و آن‌گونه‌که با یکدیگر بلند سخن مى‏گویید با او بلند سخن مگویید.

حتّی وقتی پیامبر صلّی الله علیه وآله در حجره‌های خود بودند، عدّه‌ای نزدیک حجره‌های آن حضرت می‌آمدند و از همان پشت حجره‌ها صدایشان را بلند می‌کردند و حضرت را با فریاد صدا می‌زدند. خداوند در قرآن کریم صریحاً می‌فرماید:

إِنَّ الَّذینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ؛

کسانى که تو را از پشت اتاق‌ها[ى مسکونى تو] به فریاد مى‏خوانند، بیشترشان نمى‏فهمند.

کسانی که از پشت حجره‌های پیامبر صلّی الله علیه وآله صدایشان را بلند می‌کنند و پیامبر (ص) را ندا می‌دهند، بیشترشان تهی‌مغزند و عقل درستی ندارند! این حدّاقلّ معرفت است که انسان باید بداند و مراعات کند که با شخصیّتی مثل پیامبر عظیم‌الشأن اسلام (ص) چنین سخن نگوید و صدایش را بلند نکند.

صدا زدن با ادب و احترام

جالب آنکه خداوند متعال در آیهٔ دیگری می‌فرماید: خواندن پیامبر را بین خودتان مثل خواندن یکدیگر قرار ندهید:

لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً؛

خطاب کردن پیامبر را در میان خود مانند خطاب کردن بعضى از خودتان به بعضى [دیگر] قرار مدهید.

البتّه درمورد این آیه تفسیرهای متفاوتی ذکر شده که چه‌بسا همهٔ آن‌ها به‌نوعی مراد باشد، امّا یکی از این تفسیرها که در روایات نیز آمده، آن است که بعضی افراد وقتی خدمت پیامبر صلّی الله علیه وآله می‌آمدند، خیال می‌کردند با برادر، خواهر یا حدّاکثر با پدرشان صحبت می‌کنند و همان‌‌گونه‌که در میان خودشان با یکدیگر صحبت می‌کردند، خطاب به پیامبر (ص) از تعبیراتی مثل «یا محمّد»، «یابن عبداللّه» و… استفاده می‌کردند. بدین‌جهت آیه نازل شد و خطاب به مسلمانان فرمود: آن‌گونه که یکدیگر را صدا می‌کنید، پیامبر را صدا نکنید، بلکه احترام پیامبر را رعایت کنید و مثلاً با عنوان «یا رسول اللّه» او را یاد کنید.

بنابراین همان‌طور‌که به‌کاربردن القاب زشت و مسخره کردن بد است، روش گفتن هم اگر نامناسب باشد، خلاف ادب است. این مطلب، توضیح دیگری نیز لازم دارد که ان‌شاء‌اللّه در جلسهٔ آینده بیان خواهیم کرد.

و السلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته