یک فرد مسلمان هرچند هدفش حقّ است، ولی باید محاسبه و بررسی دقیق کند که آیا ابزار لازم را دارد یا نه؟ همچنین کلامی که بیان میکند و پرسشی که مطرح مینماید، باید بررسی کند که آیا کلام و پرسش بجایی است یا خیر؟
خداوند متعال میفرماید: هیچ بندهای نیست مگر اینکه اگر بخواهم او را پای میز محاسبه بکشم و اعمالش را حساب کنم، هلاک میشود. بدین جهت است که حتّی متّقین و نیکان با اینکه اعمال صالح انجام میدهند، هراسانند.
یکی از مسائلی که مورد غفلت جامعهٔ اسلامی خصوصاً در این زمانها است، سفارش و تأکید قرآن کریم بر حقّ همسایه است که بعد از سفارش به پدر و مادر، نزدیکان، ایتام و مساکین درمورد همسایه و همنشین سفارش فرموده است.
از نکات مهمّی که انسان در سخن گفتن با دیگران باید رعایت کند، رعایت میزانهای ادب است. وقتی انسان میخواهد با پدر، مادر یا برادرش صحبت کند، یا وقتی میخواهد با استادش، شاگردش، همکارش یا با یک عالم سخن بگوید، هرکدام میزانی دارد.
از خصوصیّات انسان متّقی آن است که: «امر خوب و کار نیکش حاضر است»؛ یعنی فرد متّقی خود را بهگونهای تربیت کرده که صفات خوب در او بهطور بالفعل بروز و ظهور دارد و برای انجام کارهای نیک آمادگی دارد.
اگر در جامعهای همه معتقد، مسلمان و باایمان باشند و یکدیگر را کمک کنند و شرّشان به همدیگر نرسد، چه جامعهٔ ایدهآلی خواهد بود، امّا متأسّفانه شیطان و دشمنان اسلام نمیخواهند ما چنین جامعهای داشته باشیم، لذا پیوسته در جامعه، تفرقه و بدبینی را القا میکنند و موجبات ایذاء و ضایع کردن حقوق دیگران را فراهم میکنند.
از صفات فرد پرهیزکار و تقواپیشه آن است که همواره کارهای نیک انجام میدهد، ولی درعینحال ترس دارد. قاعدتاً اینگونه است که کسی که کار بد انجام میدهد، باید بترسد، ولی حضرت میفرمایند: انسان متّقی با اینکه کار خوب میکند، درعینحال ترسان است.
مقصود از مرده بودن شهوات، آن است که شهوات انسان طغیان نکند و انسان در برابر شهواتش بیاختیار نباشد و به تعبیری عبد و بردۀ شهوتش نباشد. اگر کسی بردهٔ شهوتش باشد و عنان اختیار او در دست شهواتش باشد، بیچاره و بدبخت خواهد بود؛ برخلاف انسان متّقی که مهار نفسش به دست خود اوست.
صفت حلم و بردباری از صفات پسندیده است و ضدّ آن، غضب و تندخویی امری مذموم است، لذا انسان باید در مواردی که جای حلم است، با حلم و بردباری رفتار کند و مبادا گرفتار طغیانهای لحظهای همراه با غضب و تندی شود. حتّی در روایت دارد اگر کسی حلیم نیست، خود را شبیه افراد حلیم قرار دهد.