جلسۀ ۲۵، رمضان ۱۴۴۱ قمری، صدا و سیمای مرکز یزد

خلاصه بیانات

آیت الله سیّد محمّدرضا مدرّسی طباطبایی یزدی دامت برکاته

ماه مبارک رمضان ۱۴۴۱، جلسه بیست و پنجم

در این شب‌های نورانی ماه رمضان که ماه تقوا و روزه است، کلمات مبارک امیرالمؤمنین علیه السّلام در وصف متّقین را توضیح می‌دادیم تا ببینیم آیا در این ماه به تقوا نزدیک‌تر شده‌ایم یا خیر؟ اگر خدای‌ناکرده روحیهٔ تقوا را نداشته‌ایم، آیا آن را کسب کرده‌ایم و اگر داشته‌ایم، آیا به مراتب بالاتر آن رسیده‌ایم یا خیر؟

دوری از غفلت و خوشحالی از فضل و رحمت خداوند

امیرالمؤمنین علیه السّلام در وصف پارسایان فرمودند: یُمْسِی وَ هَمُّهُ الشُّکْرُ وَ یُصْبِحُ وَ هَمُّهُ الذِّکْر؛ شب می‌کند، درحالی‌که همّتش شکر است و صبح می‌کند درحالی‌که همّتش ذکر است.

همان‌طور که توضیح دادیم مقصود از این تعبیر آن نیست که فرد متّقی در هنگام شب فقط شکر دارد و ذکر ندارد یا در هنگام روز فقط ذاکر است و شاکر نیست، بلکه مراد آن است که همواره و درهرحال شاکر و ذاکر است. بدین‌جهت حضرت در فقرهٔ بعد عبارت را به‌گونه‌ای بیان می‌کنند که لوازم شکر و ذکر را دارد و عکس عبارت قبل می‌باشد:

 یَبِیتُ حَذِراً وَ یُصْبِحُ فَرِحاً؛ حَذِراً لِمَا حُذِّرَ مِنَ الْغَفْلَهِ وَ فَرِحاً بِمَا أَصَابَ مِنَ الْفَضْلِ وَ الرَّحْمَه؛

شب می‌کند درحالی‌که دوری می‌گزیند و صبح می‌کند درحالی‌که خوشحال است؛ دوری از غفلتی که از آن برحذر داشته شده و خوشحال از فضل و رحمتی که به او رسیده است.

حضرت در عبارت قبل فرموده بودند: متّقی هنگام روز ذکر دارد و در اینجا می‌فرمایند: هنگام شب غفلت ندارد و یاد خداست. چه‌بسا نکته‌اش همان باشد که کسی فکر نکند مقصود از ذکر داشتن در روز، این است که دیگر در شب ذکر ندارد؛ زیرا کسی که غفلت ندارد، در حقیقت یعنی یاد خدا دارد. لذا حضرت بلافاصله می‌فرمایند: یَبِیتُ حَذِراً…لِمَا حُذِّرَ مِنَ الْغَفْلَهِ؛ شب را به صبح می‌آورد درحالی‌که از غفلت حذر می‌کند وَ یُصْبِحُ فَرِحاً…بِمَا أَصَابَ مِنَ الْفَضْلِ وَ الرَّحْمَه؛ همچنین صبح می‌کند درحالی‌که از فضل و رحمت خداوند خوشحال است. پس در حقیقت حضرت می‌خواهند بفرمایند: فرد متّقی در شب و روز، یا مشغول شکر است و یا مشغول ذکر، و البته این‌دو با یکدیگر تنافی ندارند؛ زیرا شکر خودش نوعی ذکر است و ذکر هم می تواند نوعی شکر باشد.

غفلت، بدترین دشمن و مانع رستگاری انسان

یکی از مسائل مهمّی که در قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السّلام بر آن تأکید فراوان شده، این است که مبادا انسان دچار غفلت شود. غفلت، مراتبی دارد و کم یا زیاد دامنگیر همه می‌شود، ولی غفلتی که انسان را کاملاً بیگانه کند و از حدّ نصاب توجّه بیندازد، بیچارگی است.

در روایتی از امیرالمؤمنین علیه السّلام در غرر الحکم و درر الکلم، غفلت بدترین دشمن انسان معرّفی شده است:

الْغَفْلَهُ أَضَرُّ الْأَعْدَاءِ؛

غفلت، ضرربارترینِ دشمنان است.

همچنین آن حضرت در روایتی، هوشیاری و عدم غفلت را شرط رستگاری انسان برمی‌شمارند:

 إِنْ‏ کُنْتُمْ‏ لِلنَّجَاهِ طَالِبِینَ‏ فَارْفُضُوا الْغَفْلَهَ وَ اللَّهْوَ وَ الْزَمُوا الِاجْتِهَادَ وَ الْجِدَّ؛

اگر طالب رستگاری هستید، غفلت و لهو را دور بیندازید و به دنبال تلاش و کوشش باشید.

غفلت، خوی نادانان

آن حضرت در روایت دیگری می‌فرمایند:

الْغَفْلَهُ شِیمَهُ النَّوْکَى‏؛

غفلت، خوی احمقان است.

باز در تعبیر دیگری می‌فرمایند:

شِیمَهُ الْعُقَلَاءِ قِلَّهُ الشَّهْوَهِ وَ قِلَّهُ الْغَفْلَهِ؛

اخلاق عقلاء، کمی شهوت و کمی غفلت است.

 ذکر درونی و زبانی، راهکار فرار از غفلت

به‌هرحال همهٔ ما کم یا زیاد گرفتار غفلت هستیم. تنها رسول خدا (ص) و ائمّهٔ هدی علیهم السّلام و کسانی که در ردیف آنان هستند، گرفتار غفلت نمی‌شوند و حتّی وقتی چشمشان به خواب می‌رود، قلبشان به خواب نرفته است: «تَنَامُ عَیْنِی‏ وَ لَا یَنَامُ‏ قَلْبِی»‏. البته ما هم تاجایی‌که می‌توانیم باید تلاش کنیم از غفلت دور باشیم. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید:

(وَ اذْکُرْ رَبَّکَ‏ فِی‏ نَفْسِکَ‏ تَضَرُّعاً وَ خِیفَهً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصال‏ وَ لا تَکُنْ مِنَ الْغافِلِین)؛

در این آیهٔ شریفه، خداوند متعال تنبّه بزرگی به ما می‌دهد و دو نوع ذکر و عدم غفلت را به ما یاد می‌دهد:

۱. ذکر درونی: (وَ اذْکُرْ رَبَّکَ‏ فِی‏ نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خِیفَهً)؛ یعنی در درون جانت خدا را یاد کن؛ آن‌هم با حالت تضرّع و زاری و از روی خوف و ترس.

۲. ذکر زبانی: (وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ)؛ یعنی خدا را با زبانت و با سخن آشکار نیز یاد کن، امّا  پایین تر از صدای بلند؛ یعنی فریاد نزن و صدایت را بیش از حد بلند نکن؛ زیرا صدای بلند جز در مواردی که به طور خاص دستور داده شده ـ مانند اذان و بعضی موارد دیگر ـ مناسب نیست.

آن‌گاه می‌فرماید: این دو نوع ذکر را هم صبحگاهان و هم شامگاهان داشته باش و از غافلان مباش. بنابراین طبق این آیهٔ شریفه، اگر انسان بخواهد از غافلان نباشد و همانند متّقین از غفلت دوری گزیند، باید همواره و در هر صبح و شام، هم در دل خود با تضرّع و ترس و هم با زبان خود خدا را یاد کند. امیدواریم خداوند متعال همهٔ ما را خصوصاً در این ماه مبارک و در این شب‌های پربرکت از غفلت دور نگه دارد و ما را همیشه به یاد خودش، هم یاد درونی و هم یاد زبانی قرار دهد.

و السلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته