نتیجه درخشان استفاده از تجارب و زحمات گذشتگان

بیانات

آیت‌الله سیّد محمّد‌رضا مدرّسی طباطبایی دامت برکاته

درس اخلاق، سال تحصیلی ۱۴۰۱-۱۴۰۲

جلسهٔ هفدهم (۱۴۰۲/۰۲/۱۱)

کلمات مبارک امیر‌مؤمنان علیه السّلام را در نامه به فرزندشان توضیح می‌دادیم و بدین‌جا رسیدیم که حضرت فرمودند:

فَبَادَرْتُکَ‏ بِالْأَدَبِ‏ قَبْلَ أَنْ یَقْسُوَ قَلْبُکَ وَ یَشْتَغِلَ لُبُّکَ؛

پس به ادب و تربیت تو پیشی گرفتم، قبل از آنکه دلت سخت و فکرت مشغول شود.

این عبارت، اشاره به همان مطلبی است که حضرت پیش از این فرموده بودند که: إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ کَالْأَرْضِ الْخَالِیَهِ مَا أُلْقِیَ فِیهَا مِنْ شَیْ‏ءٍ قَبِلَتْهُ؛ قلب و روح نوجوان مانند زمین خالی است که هر بذری در آن بپاشند، می‌پذیرد و ثمر می‌دهد.

در اینجا نیز حضرت همان مطلب را بر مورد تطبیق می‌فرمایند و این نشان از اهمّیّت مسئله دارد که انسان باید پیش از آنکه به‌واسطهٔ گرفتاری‌های دنیا و غلبهٔ شهوات و چه‌بسا خدای‌ناکرده گرفتاری‌های غیر مشروع دل فرزندش سخت شود، تربیت او را آغاز کند و او را برای مقابله با حوادث و فتنه‌های دنیا آماده گرداند.

نقش تجارب و زحمات گذشتگان

در ادامه، حضرت نکات عجیبی را بیان کرده و می‌فرمایند:

لِتَسْتَقْبِلَ بِجِدِّ رَأْیِکَ مِنَ الْأَمْرِ مَا قَدْ کَفَاکَ أَهْلُ التَّجَارِبِ بُغْیَتَهُ وَ تَجْرِبَتَهُ فَتَکُونَ قَدْ کُفِیتَ مَئُونَهَ الطَّلَبِ وَ عُوفِیتَ مِنْ عِلَاجِ التَّجْرِبَهِ؛

تا با عزمى جدّى به اموری روى آورى که صاحبان تجربه تو را از طلب و آزمودن آن بی‌نیاز کرده‌اند تا تو از رنج و زحمت جستجو راحت باشى و از تجربهٔ دوباره آسوده گردى.

یعنی من با این مطالبی که برای تو ذکر می‌کنم، تو را از تجربه‌های مستقل بی‌نیاز می‌گردانم و دیگر لازم نیست یک سلسله تجربه‌ها را خودت انجام دهی و نتیجه بگیری. این عبارت را در جلسهٔ گذشته قدری توضیح دادیم.

نتیجهٔ درخشان استفاده از تجارب دیگران

سپس حضرت می‌فرمایند:

فَأَتَاکَ مِنْ ذَلِکَ مَا قَدْ کُنَّا نَأْتِیهِ؛

پس آنچه ما در‌صدد تجربهٔ آن بودیم، به دست تو رسیده است.

یعنی آن تجاربی که ما به دنبال آن بودیم و باید با تلاش و کوشش آن را به‌دست می‌آوردیم، اکنون خودش به‌سوی تو آمده و به‌راحتی در اختیار تو قرار گرفته است! در‌نتیجه با انتقال تجارب به تو، تو هم مثل ما تجربه‌گر شدی و دیگر لازم نیست دوباره تجربه کنی. بلکه یک پلّه بالاتر می‌فرمایند:

وَ اسْتَبَانَ لَکَ مَا رُبَّمَا أَظْلَمَ عَلَیْنَا مِنْهُ؛

و چیزهایی برای تو آشکار و روشن گشته که چه‌بسا بر ما مشتبه و تاریک بود.

همان‌طورکه در مباحث گذشته بیان کردیم، حضرت در این نامه بر‌اساس سیرۀ مردمان عادی سخن می‌گویند، نه بر‌اساس مقام عصمت و امامت خودشان یا مقام عصمت امام حسن علیه السّلام ـ اگر نامه خطاب به ایشان باشد ـ زیرا مطالبی که حضرت در این نامهٔ سرگشاده بیان می‌فرمایند، برای این است که همه از آن استفاده کنند و جزء اسرار ویژۀ خواصّ حضرت نیست؛ چنان‌که در وصیّتشان پس از ضربت خوردن فرمودند:

أُوصِیکُمَا … وَ مَنْ‏ بَلَغَهُ‏ کِتَابِی؛

به شما (امام حسن و امام حسین علیهما السّلام) … و هر‌کس نامهٔ من به او رسید، وصیّت می‌کنم.

و نظیر این تعبیر در جاهای دیگر نیز آمده است و همان‌طور‌که در‌مورد قرآن کریم بنابر روایتِ منقول از امام ‌صادق و امام رضا علیهما السّلام آمده است:

 نَزَلَ الْقُرْآنُ بِإِیَّاکِ أَعْنِی وَ اسْمَعِی یَا جَارَهُ؛

قرآن به روش‏ این ضرب‌المثل عربى نازل شده است: «إِیَّاکِ أَعْنِی وَ اسْمَعِی یَا جَارَهُ»؛ به تو می‌گویم، ولى اى همسایه تو گوش کن! (معادل ضرب‌المثل فارسى: به در مى‏گویند که دیوار بشنود).

این وصیّت‌نامه نیز چنین است و عبارت حضرت که می‌فرمایند: «وَ اسْتَبَانَ لَکَ مَا رُبَّمَا أَظْلَمَ عَلَیْنَا مِنْهُ؛ و برای تو چیزهایی آشکار شد که چه‌بسا بر ما مشتبه و تاریک بود» بر‌اساس نوع افراد و عموم مردم است.

به‌هرحال حضرت در اینجا می‌فرمایند: ما وقتی ابتدا وارد بعضی وادی‌ها و تجارب شدیم، چه‌بسا با آزمون و خطا به نتیجه رسیدیم و اکنون این نتایج را پاک و صاف به شما تحویل می‌دهیم.

استفاده از تجارب علمی و عادی گذشتگان

این مسئله در علوم مختلف نیز معنا دارد و تجارب گوناگون اعمّ از تجارب مخصوص علم یا تجارب عادی زندگی را شامل می‌شود. چه‌بسا فقیهی در این زمان از فقهای گذشته همچون شیخ، علّامه حلّی و محقّق حلّی رحمهم الله در رسیدن به حکم شرعی قوی‌تر باشد ـ هرچند اگر در آن زمان زندگی می‌کرد، قابل قیاس با آن‌ها نبود ـ زیرا آنان این راه را هموار کرده و سنگلاخ‌ها را صاف کردند و امروزه جاده آسفالته شده است، درنتیجه فقهای امروز راحت‌تر می‌توانند فتوا دهند و حکم الهی را بهتر می‌توانند استنباط کنند. این مصداقی از عبارت حضرت است که می‌فرمایند: «وَ اسْتَبَانَ لَکَ مَا رُبَّمَا أَظْلَمَ عَلَیْنَا مِنْهُ؛ و برای تو چیزهایی آشکار شد که چه‌بسا بر ما مشتبه و تاریک بود» و نیز مصداقی از این روایت است:

رُبَّ حَامِلِ‏ فِقْهٍ‏ إِلَى مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْهُ؛

چه‌بسا حامل علمى که به داناتر از خود می‌رساند.

البتّه این روایت معنای وسیع‌تری دارد و این مسئله تنها یکی از مصادیق آن به‌شمار می‌رود.

به‌هر‌حال این مسئلهٔ بسیار مهمّی است که ما بدانیم زحمات و تجارب گذشتگان در تبیین حقایق اسلام و همچنین در زندگی اعمّ از زندگی فردی و اجتماعی می‌تواند یاریگر ما باشد.

و السلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته