شرح دعای رجبیه و نقش ماه رجب در مراحل کمال انسان

بیانات حضرت آیت‌الله سیّد محمّد‌رضا مدرّسی طباطبایی یزدی دام ظلّه

در جمع معتکفان مسجد امام حسن عسکری (ع) قم

شب پانزدهم رجب المرجّب ۱۴۴۴ (۱۴۰۱/۱۱/۱۶)

أعوذ باللّه السمیع العلیم من الشیطان اللعین الرجیم

بسم اللّه الرحمن الرحیم الحمد للّه ربّ العالمین و صلّی اللّه علی محمّد وآله الطاهرین و لاسیّما بقیّه اللّه فی الأرضین أرواحنا فداه و عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف و لعنه اللّه علی أعدائهم أجمعین

خدا را سپاس می‌گزارم که توفیق داد تا در این بیت‌اللّه و مسجد منسوب به امام حسن عسکری علیه السّلام و در حضور شما معتکفان عزیز در این ماه بزرگ رجب و در ایّام دههٔ فجر و در شب منسوب به زینب کبری علیها السّلام حضور یابم و از صمیم دل از خداوند می‌خواهم برکاتی را که به رحمت خودش بر این جمع نازل می‌فرماید، شامل بنده نیز بگرداند و از یکایک شما عزیزان التماس دعا دارم حیّاً و میّتاً.

توفیق بزرگ اعتکاف در ماه مبارک رجب در خانهٔ خدا

شما توفیق بزرگی پیدا کرده‌اید که در این ماه بزرگ رجب الأصبّ که رحمت‌های الهی از هر طرف ریزش دارد و در این ایّام اعتکاف که طلیعهٔ آن میلاد امیرالمؤمنین علی علیه السّلام بوده است،‌ در بیت اللّه (مسجد) حضور پیدا کنید و با روزه و سایر عبادات، خداوند را عبادت نمایید.

برگزیده‌های خدا از ماه‌ها

در روایتی که در تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السّلام نقل شده، آمده است:

إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خِیَاراً مِنْ‏ کُلِّ‏ مَا خَلَقَهُ؛

خداوند عزّوجلّ از هرآنچه آفریده، برگزیده‌هایی دارد.

از‌جمله از مکان‌ها، شب‌ها، روزها، انسان‌ها و… برگزیده‌هایی دارد و برگزیده‌های پروردگار متعال از ماه‌ها، ماه مبارک رجب، ماه معظّم شعبان و شهر اللّه الأکبر ماه مبارک رمضان است:

أَمَّا خِیَارُهُ مِنَ الشُّهُورِ فَرَجَبٌ، وَ شَعْبَانُ، وَ شَهْرُ رَمَضَانَ؛

امّا برگزیده‌های خداوند از ماه‌ها، رجب، شعبان و ماه رمضان است.

برگزیده‌های خدا از انسان‌ها

و برگزیده‌های خداوند از انسان‌ها، انبیا، اوصیا و اولیا هستند و معلوم است که برگزیده‌ترین فرد در میان آن‌ها رسول ‌اکرم صلّی الله علیه وآله است و اصلاً یکی از القاب آن حضرت مصطفی (برگزیده) است ـ چنان‌که در همان روایت دارد که از برگزیده‌های خداوند بازهم برگزیده وجود دارد ـ و این ماه رجب به‌نوعی منسوب به آن حضرت است؛ شاید چون بعثت حضرت در این ماه واقع شده که بالاترین نعمتی است که خداوند متعال به بشریّت، بلکه به کلّ موجودات دارای شعور و تکلیف، و بلکه حتّی به موجودات بدون تکلیف به معنای خاص عنایت فرموده است.

همچنین در ماه رجب ولادت‌های متعدّد ائمّه علیهم السّلام واقع شده است؛ ازجمله ولادت امیرالمؤمنین علیه السّلام و دو مولود بزرگ دیگر علیهما السّلام که در یکی از دعاهای ماه رجب به آن اشاره شده است. و از برگزید‌ه‌های خداوند از انسان‌ها، علاوه بر رسول اکرم صلّی الله علیه وآله، امیرالمؤمنین۷ و سایر اهل‌بیت علیهم السّلام هستند؛ چنان‌که در زیارت جامعهٔ کبیره می‌خوانیم:

آتَاکُمُ‏ اللَّهُ‏ مَا لَمْ‏ یُؤْتِ أَحَداً مِنَ الْعَالَمِینَ طَأْطَأَ کُلُّ شَرِیفٍ لِشَرَفِکُمْ وَ بَخَعَ کُلُّ مُتَکَبِّرٍ لِطَاعَتِکُمْ‏؛‏

خداوند به شما چیزهایی داده که به احدی از عالمیان نداده است: هر شریفی در برابر شرافت شما سر به زیر افکنده و هر متکبّرى در مقام طاعت شما خاضع گشته است.

از این فقره معلوم می‌شود مقام اهل‌بیت علیهم السّلام برتر از همهٔ پیامبران است؛ چون می‌فرماید: خداوند به شما چیزهایی داده که به احدی از عالمیان ازجمله انبیا، اوصیا و اولیا نداده است!

عبادتی برگزیده در زمان و مکان برگزیده با توسّل به برگزیدگان الهی!

بنابراین شما در این ماه برگزیدۀ خداوند در این مکان برگزیده (مسجد) و با عبادت برگزیدۀ اعتکاف که خود ـ ذاتاً یا عملاً ـ مشتمل بر عبادات متعدّدی چون حضور در مسجد، روزه و سایر عبادات مخصوصاً نماز، دعا و قرائت قرآن کریم است، به‌اضافهٔ توسّل به برگزیدگان الهی (اهل‌بیت علیهم السّلام) که بالاترین وسیله برای تقرّب به پروردگار است، توفیق بسیار بزرگ و شرایط فوق‌العاده‌ای دارید که واقعاً جای غبطه دارد.

بدین‌جهت باید قدر خود را بدانید و با قرائت دعاهایی که در این ماه مبارک وارد شده، خود را برای ورود به ماه شعبان و سپس ورود به شهر اللّه اکبر آماده کنید.

مراحل کمال و صعود انسان به عالَم بالا

علمای اخلاق و عرفان معمولاً مراحلی را برای کمال و صعود انسان به عالَم بالا ترسیم می‌کنند که ازجملهٔ آن‌ها سه مرحلهٔ «تخلیه»، «تحلیه» و «تجلیه» است:

۱. در مرحلهٔ تخلیه، انسان باید ناپاکی‌ها و تاریکی‌ها را از خود بزداید و جان خویش را از رذایل پاک گرداند.

۲. در مرحلهٔ تحلیه، انسان باید متخلّق به اخلاق الهی و فضایل شود.

۳. در مرحلهٔ تجلیه، انسان برای اتّصال به عالَم بالا و عالَم نور و ملکوت آسمان‌ها و زمین و هم‌نشینی با مقرّبین و فرشتگان و انبیا و اولیا آمادگی پیدا می‌کند.

البتّه چنین نیست که این مراحل کاملاً جدا و تفکیک‌شده باشند، امّا تمرکز این‌چنین است که ابتدا تخلیه از رذایل و پاک شدن از گناهان، سپس تحلیه به فضائل و کسب مراتب کمال، و درنهایت تجلیه به انوار الهی و اتّصال به عالَم بالاست.

راهِ پیمودن مراحل کمال

پیمودن این مراحل، احتیاج به تمرین، تلاش و دستگیری دارد. امّا چه کسی باید دستگیر ما باشد و چه وسیله‌ای می‌تواند ما را به عالَم بالا و به‌سوی پاکی‌ها و تحلّی به فضایل هدایت کند؟ پاسخ روشن است: کلمات و دستورات معصومین علیهم السّلام.

گاهی برخی دوستان می‌گویند: کسی را معرّفی کنید که دست ما را بگیرد! چه کسی بالاتر از امام صادق و امام ‌باقر علیهما السّلام؟! چه کسی بالاتر از امیرالمؤمنین و اولاد معصومین ایشان علیهم السّلام ؟! آن بزرگواران دست ما را گرفته‌اند. البتّه اگر کسی باشد که به‌طور خاص دست انسان را بگیرد، آن هم خوب است، امّا دستگیری ائمّه علیهم السّلام عامّ است و همه را شامل می‌شود.

تأثیر فوق‌العادهٔ دعاها در روح و روان فرد و جامعه

یکی از راه‌های دستگیری ائمّه علیهم السّلام همین دعاهایی است که از‌سوی آن بزرگواران وارد شده است؛ ازجمله دعایی که از امام صادق علیه السّلام وارد شده و خواندن آن در هر روز ماه رجب مستحبّ است و چه‌بسا بسیاری از شما آن را حفظ باشید:

خَابَ‏ الْوَافِدُونَ‏ عَلَى غَیْرِکَ وَ خَسِرَ الْمُتَعَرِّضُونَ إِلَّا لَکَ وَ ضَاعَ الْمُلِمُّونَ إِلَّا بِکَ وَ أَجْدَبَ الْمُنْتَجِعُونَ إِلَّا مَنِ انْتَجَعَ فَضْلَکَ…؛

آنان که بر غیر تو وارد شدند نومید گشتند، آنان که به غیر تو روی آوردند زیان دیدند، آنان که جز به درگاه تو فرود آمدند تباه گشتند و آنان که از غیر فضل تو طلب کردند، گرفتار قحطى شدند….

در روایت است که امام صادق علیه السّلام وقتی ماه رجب فرا می‌رسید، هر روز این دعا را تکرار می‌کردند. مضمون این دعا و حتّی بعضی عبارات آن در بسیاری از دعاهای دیگر نیز آمده است.

این دعایی فوق‌العاده است و چنان اثر تربیتی، روانی، اعتقادی و اجتماعی دارد که اگر انسان‌ها با توجّه کافی آن را قرائت و تکرار کنند، قطعاً در آن‌ها اثر خواهد گذاشت و آن‌ها را تربیت خواهد کرد؛ هم فرد به‌عنوان فرد تربیت می‌شود و هم جامعه‌ای که در آن این دعا مرسوم و متداول باشد، تربیت می‌گردد.

این دعا مشتمل بر شانزده فقره است که در چهار بخش بیان شده و هر بخش چهار فراز دارد و هر فرازی بیانی عجیب و نکاتی دقیق دارد که اگر انسان با توجّه و آمادگی کافی آن را بخواند؛ مخصوصاً با حضوری که در اعتکاف دارد و با جلایی که جانش در مسجد و هنگام نماز و قرائت قرآن پیدا کرده است، اگر این دعا را هم زمزمه کند، معرفتش بالا می‌رود و روحش اوج می‌گیرد و به جایی می‌رسد که از همه چیز خواهد برید و در‌عین‌حال نوعی مصونیّت از لغزش‌ها و اشتباهات پیدا خواهد کرد.

دائماً در معرض خطر!

ما انسان‌های عادی چنین نیستیم که اگر زمانی اوج گرفتیم و روحمان بالا رفت، در آن طریق کمال ثابت بمانیم، بلکه بشر همیشه در معرض خطر است؛ حتّی مخلَصین در معرض خطرند، مگر آنکه خداوند متعال کسی را حفظ کند. در روایتی، امام رضا علیه السّلام به نقل از پدران گرامی خود از امیرالمؤمنین علیهم السّلام می‌فرمایند:

وَ الْإِخْلاصُ عَلَی خَطَرٍ حتّیٰ یَنْظُرَ الْعَبْدُ بِمَا یُخْتَمُ لَهُ؛

و اخلاص در معرض خطر است، تا آنکه انسان ببیند چه پایانی برایش رقم می‌خورد.

یا در روایتی از رسول خدا صلّی الله علیه وآله نقل شده است:

وَ الْمُخْلَصُونَ عَلَى خَطَرٍ عَظیمٍ؛

و خالص‌شدگان در معرض خطری بزرگ‌اند!

بنابراین حرکت به‌سوی عالَم بالا یک حرکت مقطعی و موقّتی نیست؛ یک عمل جرّاحی نیست که یک‌بار انجام دهی و خلاص شوی! بلکه مسیر الی اللّه اوّلاً یک مسیر بی‌پایان است که هرچه انسان جلو برود، باز فضا وجود دارد که جلوتر برود و کمال بیشتر بیابد و ثانیاً انسان در این مسیر دائماً در معرض خطر است.

بدین‌جهت، هم برای اینکه مسیر الی اللّه را تا آخرین لحظهٔ زندگانی و تا آخرین فرصتی که در اختیار ما گذاشته شده، طیّ کنیم و هم برای اینکه مصون از خطرات مسیر باشیم و در پرتگاه‌ها و لغزشگاه‌ها خدای‌ناکرده پای ما نلغزد، باید این دعا‌ها و عبادت‌ها مرتّب تکرار شود. باید ماه رجب‌ها، اعتکاف‌ها، شعبان‌ها، رمضان‌ها، شب قدر‌ها و… باشد تا ما اوج بگیریم و بدون آنکه دچار لغزش شویم، به هدف نهایی خلقت خود برسیم.

تربیتی فوق‌العاده در چهار مرحله با دعای ماه رجب

چنان‌که اشاره کردیم، دعای یادشده چهار بخش دارد و در این دعای مبارک، امام صادق علیه السّلام در چهار مرحله ما را تربیت می‌فرمایند:

۱) قطع امید و بریدن کامل از غیر خدا

در بخش اوّل، امام صادق علیه السّلام امید ما را از هرچه غیر خداست، به‌طور کامل قطع می‌کنند:

خَابَ‏ الْوَافِدُونَ‏ عَلَى غَیْرِکَ؛

آنان که بر غیر تو وارد شدند، نومید گشتند.

«خیبه» به‌معنای ناامیدی و «وفد» به‌معنای گروهی است که برای هدفی سراغ کسی می‌روند؛ یعنی هر‌کس سراغ غیر خدا رفت و به‌سوی غیر خدا عزیمت کرد، ناامید شد.

وَ خَسِرَ الْمُتَعَرِّضُونَ إِلَّا لَکَ؛

و آنان که به غیر تو روی آوردند، زیان دیدند.

یعنی هر‌که به غیر درگاه خداوند رفت، خسران و زیان دید؛ نه اینکه فقط چیزی به‌دست نیاورد، بلکه خسران هم کرد.

وَ ضَاعَ الْمُلِمُّونَ إِلَّا بِکَ؛

و آنان که جز به درگاه تو فرود آمدند، تباه گشتند.

یعنی هر‌کس جز نزد پروردگار عالَم رفت، ضایع شد.

وَ أَجْدَبَ الْمُنْتَجِعُونَ إِلَّا مَنِ انْتَجَعَ فَضْلَکَ؛

و آنان که از غیر فضل تو طلب کردند، گرفتار قحطى شدند.

«أجدَبَ» یعنی به قحطی، سراب و بیابان بی‌آب و علف رسید؛ یعنی هر‌کس خواست از غیر خدا چیزی طلب کند، به سرزمین قحطی‌ها رسید.

پس در بخش اوّل، حضرت این‌چنین ما را تربیت می‌کنند که از غیر خدا کامل ببرید؛ هرچه غیر خداست، سراب است و نه‌تنها فایده‌ای ندارد، بلکه چه‌بسا ضررهای غیر‌قابل‌جبران به انسان وارد کند.

۲) دل بستن و امیدواری کامل به خدا

پس از پایان چهار فقرهٔ بخش اوّل و بعد از آنکه انسان از غیر خدا ناامید شد، امام صادق علیه السّلام در بخش دوم دعا، تمام امید ما را به‌سوی خداوند منعطف می‌گردانند و چنان شعله‌های امید را در دل‌های مؤمنان روشن کرده و آنان را به فضل و رحمت خداوند و عنایت پروردگار عالَم امیدوار می‌سازند که همه طمع کنند به درگاه خداوند استغاثه و ناله کرده و از فضل خداوند طلب نمایند:

بابُکَ‏ مَفْتُوحٌ‏ لِلرَّاغِبِینَ‏؛

درگاه تو به روى مشتاقان باز است.

درگاه خداوند مثل کاخ‌ها، قصرها، دفترها و مکان‌های دیگران نیست که ورود به آن‌ها مشکلات دارد و چه‌بسا باید با چندین نفر هماهنگ کنی تا برایت وقت تعیین کنند! بلکه درگاه خداوند برای هر‌کس که قصد کند به‌سوی خدا برود، باز است. خیلی جالب است! یعنی هیچ‌وقت ناامید نباش و بدان درگاه الهی همیشه به روی تو باز است. البتّه مواقع خاصّی هم هست که بیشتر دستت را می‌گیرند و ورود به درگاه الهی راحت‌تر است که ماه رجب از آن مواقع است، امّا چنین نیست که فقط در مواقع خاص باز باشد، بلکه همیشه باز است؛ چنان‌که در دعای صباح می‌خوانیم:

حِیَاضُکَ مُتْرَعَهٌ فِی ضَنْکِ الْمُحُولِ وَ بَابُکَ‏ مَفْتُوحٌ‏ لِلطَّلَبِ‏ وَ الْوُغُولِ وَ أَنْتَ غَایَهُ الْمَسْئُولِ وَ نِهَایَهُ الْمَأْمُولِ؛

حوض‌هاى [پر‌فیض] تو در سخت‌ترین خشک‌سالی‌ها لبریز است، و درگاه [لطف و رحمت] تو براى خواستن و ورود باز است، و تویى انتهاى خواستهٔ [خواستاران] و منتهاى آرزوى [آرزومندان].

راه خدا و وارد شدن بر خدا و طلب از درگاه خدا هیچ محدودیّتی ندارد، بلکه هر زمان بخواهی، می‌توانی وارد شوی! فقط کافی است قابلیّت فطری که خداوند به تو داده، را حفظ کنی و موانع را بزدایی.

حال، این درگاه خداوند که به روی همه باز است، چگونه است؟! در سه فراز بعدی به این سؤال پاسخ داده می‌شود:

وَ خَیْرُکَ مَبْذُولٌ لِلطَّالِبِینَ؛

و خیر و نیکی‌ات به جویندگان عطا شده است.

وَ فَضْلُکَ مُباحٌ لِلسّائِلِینَ؛

و فضل و بخششت براى درخواست‌کنندگان مباح و آزاد است.

وَ نَیْلُکَ مُتاحٌ لِلامِلِینَ؛

و عطایت براى آرزومندان مهیّاست.

«نَیل» به‌معنای چیزی است که به انسان می‌رسد؛ یعنی عطایا و جوایز تو به آرزومندان خواهد رسید.

۳) نظر لطف الهی حتّی به گنهکاران

چهار فقرهٔ اوّل دعا، بریدن از غیر خدا و چهار فقرهٔ دوم، امید تمام به درگاه خدا بود، امّا خدایا! تو می‌دانی ما بندگان گنهکاریم و چه‌بسا قابلیّت‌های خود را ناقص کرده باشیم و خدای‌نکرده دیگر آبرویی برای ما باقی نمانده باشد؛ در درگاه تو شرمنده و روسیاهیم!

در چهار فقرهٔ بعدی و در بخش سوم دعا، امام صادق علیه السّلام به ما یاد می‌دهند که درگاه الهی برای گنهکاران هم باز است و خداوند متعال به آنان نیز نظر دارد و حدّاقل دو نکته در آن وجود دارد که توضیح خواهیم داد. در این بخش، امام علیه السّلام به ما گنهکاران آموزش می‌دهند که چگونه در درگاه خدا ناله کنیم:

وَ رِزْقُکَ مَبْسُوطٌ لِمَنْ عَصَاکَ؛

و روزی‌ات حتّى براى کسانى که نافرمانی‌ات کنند، گسترده است.

یعنی رزق الهی حتّی به کسانی که عصیان او می‌کنند، نیز داده می‌شود و چنین نیست که تا بنده‌ای گناه کرد، خدا بر او تنگ بگیرد و روزی‌اش را قطع کند.

وَ حِلْمُکَ مُعْتَرِضٌ لِمَنْ نَاوَاکَ؛

و بردباری‌ات حتّى کسانی را ‌که به دشمنی‌ات‏ برخاسته‌اند، شامل می‌شود.

یعنی حلم الهی حتّی شامل دشمنان خدا نیز می‌شود.

عَادَتُکَ الْإِحْسَانُ إِلَى الْمُسِیئِینَ؛

عادت تو این است که به بدکاران هم احسان و نیکی می‌کنی.

وَ سَبِیلُکَ الْإِبْقَاءُ عَلَى الْمُعْتَدِینَ؛

و شیوهٔ تو آن است که متجاوزان را هم مهلت می‌دهی.

 یعنی اگر کسی گنهکار است یا حتّی نغوذ باللّه کاری کرده که دشمنی با خدا بوده، باز‌هم ناامید نباشد؛ زیرا خداوند متعال به او مهلت می‌دهد و در این مهلت او می‌تواند یکی از این دو کار را انجام دهد: یا متنبّه شود و برگردد، یا همچنان به مسیر اشتباه خود ادامه دهد. این نکته در دعاهای متعدّد دیگری نیز آمده است؛ ازجمله در همین دعای «یَا مَنْ أَرْجُوهُ» که در ماه رجب بعد از نمازها می‌خوانیم:

وَ آمَنُ سَخَطَهُ عِنْدَ کُلِّ شَرٍّ؛

و از خشم او نزد هر شرّى ایمن هستم.

معنای ایمن بودن از خشم خدا در «آمَنُ سَخَطَهُ عِنْدَ کُلِّ شَرٍّ»

اینکه «از خشم خداوند در هر شرّی ایمن هستم» به چه معناست؟ آیا بدین‌معناست که هرگاه شرّی انجام دادم و کار بدی کردم، از خشم خدا ایمن باشم؟! این‌که کار درستی نیست؛ چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید:

أَ فَأَمِنُوا مَکْرَ اللهِ فَلا یَأْمَنُ مَکْرَ اللهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ؛

آیا از مکر خدا خود را ایمن دانستند [با آنکه] جز مردم زیانکار [کسى] خود را از مکر خدا ایمن نمى‏داند.

 کسی از مکر خدا ایمن نیست، مگر افرادی که زیان‌کارند. و در برخی ادعیه آمده است:

وَ أَلْهِمْنِی‏ خَوْفَ‏ عِقَابِکَ‏؛

و ترس از عقابت را به من الهام کن.

پس عبارت مذکور: آمَنُ سَخَطَهُ عِنْدَ کُلِّ شَرٍّ؛ از خشم خدا در هر شرّی ایمن هستم) چه معنایی می‌تواند داشته باشد؟

حلم الهی و مهلت توبه به گنهکاران

حقیقت آن است که معنای «ایمن بودن از خشم خدا» این است که خداوند متعال حلیم است و اگر کسی گنهکار بود و کار بد و شرّی انجام داد، خداوند به او مهلت توبه می‌دهد؛ یعنی عادت خدا و شیوهٔ معمول او چنین است؛ چنان‌که در دعا آمده بود: «حِلْمُکَ مُعْتَرِضٌ لِمَنْ نَاوَاکَ؛ بردباری‌ات حتّى کسی را ‌که با تو دشمنی کند، شامل می‌شود» و یا در دعای بعد از زیارت امام رضا علیه السّلام آمده است:

الْکَرِیمُ‏ فِی تَأْخِیرِ عُقُوبَتِهِ؛

ای خدایی که در به تأخیر انداختن کیفرش بزرگوار است.

به محض اینکه کسی کار خلافی انجام داد و حتّی با خدا دشمنی کرد، بنا نیست خداوند متعال فوری او را مؤاخذه و عقاب کند، بلکه به او مهلت می‌دهد و در این مهلت اگر متنبّه شد و برگشت، خداوند او را می‌پذیرد، امّا اگر برنگشت، اینجاست که ظرفیّت او پر می‌شود، فَأَخَذْناهُمْ بَغْتَهً؛ پس ناگهان او را می‌گیرد و آن‌وقت است که دچار عذاب الهی خواهد شد.

امیدواری در‌عین هشدار!

بنابراین امام صادق علیه السّلام در‌عین‌اینکه در بخش اوّل دعا ما را از غیر خدا ناامید فرمودند و در بخش دوم، تمام امیدها را به‌سوی خداوند متوجّه گردانیده و امید به خدا را در دل‌ها زنده کردند، امّا در‌ بخش سوم، علاوه بر امیدواری، یک هشدار به ما می‌دهند و می‌فرمایند: اگر کسی گنهکار است، حتّی اگر در بدترین شرایط قرار دارد، ناامید نباشد و بداند که خداوند به او مهلت می‌دهد و عمر و روزی می‌بخشد، منتها اگر صلاحیّت پیدا کرد و توبه و استغفار نمود، به جای اوّل بر‌می‌گردد و جزء نیکان خواهد شد، ولی اگر از این مهلت استفاده نکرد، بیچاره می‌شود و این استدراج است و خداوند متعال ناگهان او را خواهد گرفت.

خلاصه آنکه: بخش سوم دعا دربردارندهٔ دو نکته است: ۱. امید دادن به گنهکاران که بدانند آنان هم مورد نظر و لطف الهی هستند؛ ۲. هشدار به گنهکاران که باید از مهلت داده شده برای توبه و بازگشت استفاده کنند،‌ وگرنه گرفتار استدراج و عذاب الهی خواهند شد.

از‌این‌جهت، چهار فقرهٔ آخر و بخش پایانی دعا، اشاره به همین نکتۀ اخیر است که هر‌که هستی و در هر شرایطی قرار داری، باید راه هدایت را پیدا و توبه کنی و عاقبت هم مشمول غفران پروردگار شوی.

۴) درخواست هدایت و آمرزش از خدا

چقدر زیبا این دعا ما را تربیت می‌کند! پس از آنکه در بخش‌های قبلی دعا دربارهٔ خداوند متعال معرفت پیدا کردیم و خدا را با آن صفات و اسماء حسنایش شناختیم و بعد از آنکه فهمیدیم ما انسان‌ها گنهکاریم و در‌برابر گنهکاران دو راه موجود است، در بخش پایانی دعا از درگاه خداوند می‌خواهیم که ما را هدایت فرماید و راه سعادت را به ما نشان دهد و ما را یاری کند که به مقصد برسیم:

اللَّهُمَّ فَاهْدِنِی هُدَى الْمُهْتَدِینَ؛

خداوندا! مرا به راهِ رَه‌یافتگان رهنمون شو.

البتّه هدایت یافتن، امر آسانی نیست، بلکه نیاز به تلاش و کوشش دارد:

وَ ارْزُقْنِی اجْتِهادَ الْمُجْتَهِدینَ؛

و تلاش سخت‌کوشان را روزی‌ام فرما.

این درست نیست که انسان فقط طلب هدایت از خداوند کند و تلاش نکند، بلکه باید در این راه، سخت تلاش کرد؛ زیرا هیچ چیز آسان به‌دست نمی‌آید؛ نه امر دنیایی و نه امر آخرتی.

وَ لا تَجْعَلْنِی مِنَ الْغافِلِینَ الْمُبْعَدِینَ؛

و مرا از غافلانِ رانده از درگاهت قرار مده.

یعنی مرا از غافلانی که از ساحت قدس تو دورند، قرار نده.

وَ اغْفِرْ لِی یَوْمَ الدِّینِ‏؛

و در روز جزا از گناهانم درگذر.

ما انسان‌ها هرچقدر هم در مسیر عبادت و بندگی خدا بالا رویم، عاقبت محتاج غفران الهی هستیم و همان‌طور‌که در روایات متعدّد آمده، هیچ وقت نباید خود را از حدّ تقصیر خارج کنیم. حتّی اگر بیشترین عبادت، بیشترین جهاد در راه خدا و بیشترین تلاش برای جلب رضایت پروردگار را انجام دادی، باز بدان هیچ چیز نیستی و خود را از حدّ تقصیر خارج نکن.

ماه رجب، ‌ماه پاک شدن و استغفار از گناهان

بنابراین ما باید همواره از خداوند متعال طلب بخشش و آمرزش داشته باشیم و ماه مبارک رجب با این دعاها، مناجات‌ها و نمازهایش، ماه پاک شدن است. از‌این‌جهت شما می‌بینید در ماه رجب بیشتر روی استغفار تأکید شده است. البتّه بقیّهٔ دعاها نیز در کنار استغفار سفارش شده، امّا نوعی تمرکز روی استغفار وجود دارد و در روایات متعدّد به استغفار فراوان در ماه رجب و گفتن اذکاری چون «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ» و نظایر آن سفارش شده است.

یا روزۀ ماه رجب آن‌قدر عظمت دارد که بنابر روایت، اگر کسی حتّی یک روز از ماه رجب را از اوّل، وسط یا آخر آن روزه بگیرد ـ چه‌رسد به اینکه همهٔ ماه رجب را روزه بگیرد ـ در روز قیامت نوری از او بر اهل محشر تابان می‌شود و آنجاست که ندا داده شده است: «أَیْنَ‏ الرَّجَبِیُّونَ‏؛ اهل رجب کجا هستند؟» این به‌خاطر آن است که یکی از خاصیّت‌های روزه این است که بنده ذلّت در درگاه خدا را احساس کند: لِیَکُونَ‏ الْعَبْدُ ذَلِیلاً مُسْتَکِیناً و به‌خاطر اینکه روزه موجب تمحیص ذنوب و پاک شدن گناهان می‌شود.

آمادگی برای ماه شعبان، ماه آراستن به فضایل و کمالات

بنابراین ماه مبارک رجب برای این است که ما پاک شویم و گناهان از ما زدوده و رذایل از ما جدا شود و آن‌گاه وقتی وارد ماه معظّم شعبان ‌شدیم، به فضایل آراسته گردیم، تحصیل کمالات نماییم و اهل ذکر خداوند شویم؛ چنان‌که در دعاها و مناجات‌های ماه شعبان، بیشتر تکّیه بر جنبه‌های مثبت است؛ ازجمله در مناجات شعبانیّه می‌خوانیم:

إِلَهِی وَ أَلْهِمْنِی وَلَهاً بِذِکْرِکَ‏ إِلَى‏ ذِکْرِکَ‏ وَ [اجْعَلْ‏] هِمَّتِی فِی رَوْحِ نَجَاحِ أَسْمَائِکَ وَ مَحَلِّ قُدْسِکَ؛

خدایا! شیدایى و شیفتگى به ذکرت را پیاپى در دلم انداز و همّتم را در نشاط کامیابی نام‌هایت و جایگاه قدست قرار ده!

درحقیقت، وقتی در ماه رجب استغفار کردیم و پاک شدیم، شایستگی این را پیدا می‌کنیم که همیشه یاد خدا باشیم:

چشم آلوده‌نظر، از رخ جانان دور است

بـر رخ او نظــر از آینــهٔ پـــاک انــداز

لذا در ماه شعبان به درگاه الهی عرضه می‌داریم: خدایا! مرا شیدای یاد خودت قرار بده و کاری کن که من عاشق و شیدای یاد تو باشم و آن روح و ریحان اسماء الهی را در جانم بنشان. تا آنجا که می‌گوییم:

إِلَهِی هَبْ لِی کَمَالَ الِانْقِطَاعِ إِلَیْکَ وَ أَنِرْ أَبْصَارَ قُلُوبِنَا بِضِیَاءِ نَظَرِهَا إِلَیْکَ حَتَّى تَخِرَقَ أَبْصَارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ فَتَصِلَ إِلَى مَعْدِنِ الْعَظَمَهِ وَ تَصِیرَ أَرْوَاحُنَا مُعَلَّقَهً بِعِزِّ قُدْسِکَ؛

خداوندا! کمال جدایى از مخلوقات را، براى رسیدن کامل به خودت به من ارزانى کن و دیدگان دل‌های‌مان را به پرتو نگاهشان به‌سوى خویش روشن گردان تا دیدگان دل پرده‏هاى‏ نور را دریده و به سرچشمهٔ عظمت دست یابد و جان‌هایمان آویخته به شکوه قدست‏ گردد!

خدایا! حال که من با استغفار و روزهٔ ماه رجب پاک شدم، کاری کن که به نهایت برسم و به‌طور کامل از هرچه غیر توست، ببُرم. خدایا! چشمان دل و عقل ما را آن‌چنان روشن کن که با نظر به‌سوی تو حتّی حجاب‌ها و پرده‌های نورانی را هم در‌نوردد و به معدن عظمت برسد و ارواح ما معلّق به عِزّ قُدس الهی شود؛ آنجا که دیگر هیچ باطلی راه ندارد. عِزّ قُدس مرتبهٔ نهایت بالا است و حتّی از ملأ اعلی هم بالاتر است. و در پایان مناجات شعبانیّه می‌خوانیم:

إِلَهِی وَ أَلْحِقْنِی بِنُورِ عِزِّکَ الْأَبْهَجِ فَأَکُونَ لَکَ عَارِفاً وَ عَنْ سِوَاکَ مُنْحَرِفاً وَ مِنْکَ خَائِفاً مُرَاقِباً؛

خدایا! مرا به نور عزّت خود که از هر چیز مسرّت‌انگیزتر است ملحق فرما تا به تو عارف گردم، از غیر تو روی‌گردان شوم و تنها از تو ترسان و مراقب باشم.

بنابراین در ماه رجب ما باید خود را از رذایل پاک کنیم، در ماه شعبان به فضایل آراسته گردیم و در ماه رمضان به ملاقات پروردگار برویم.

مجالس فراوان و سراسری اعتکاف، به برکت انقلاب اسلامی

این ایّام، ایّام دههٔ فجر هم هست و باید بدانیم این مجالس برکت انقلاب اسلامی است. ما یادمان هست قبل از انقلاب اینجا اعتکاف‌هایی بود، ولی وقتی حضور پیدا می‌کردیم، می‌دیدیم افراد معدودی آمده‌اند؛ آن‌هم در کلّ قم فقط همین یک مسجد بود، امّا بحمداللّه به برکت انقلاب اسلامی و رهبری‌های امام راحل أعلی الله مقامه و مقام معظّم رهبری دام ظلّه و تلاش‌های روحانیّت و دلسوزانی که شبانه‌روز تلاش کرده‌اند، امروزه در سرتاسر این کشور مجالس فراوانی برگزار می‌شود و مؤمنین و به‌ویژه جوانان در این‌گونه محافل و اعتکاف‌ها شرکت می‌کنند و روح خود را صیقل می‌دهند. چقدر نشاط‌آفرین است!

امّا دشمنان ما این‌گونه محافل و مجالس را نمی‌خواهند! آن‌ها نمی‌خواهند این ملّت خدایی باشد و جوانان ما متّصل به عالم بالا باشند؛ زیرا اتّصال به پاکی‌ها مایهٔ نور و روشنایی و درنتیجه دوری از ظلمت، هرزگی، لهو و لعب، و ظلم و ستم است. لذا ستمکاران، زیاده‌خواهان و هرزه‌های عالَم نمی‌خواهند این‌گونه مراسم برگزار شود. آن‌ها با اسلام، تشیّع، ولایت فقیه و با مسجد و اعتکاف مخالف‌اند. لذا ما باید در این زمینه‌ها بیشتر تلاش کنیم و امیدوارم خداوند متعال به همهٔ کسانی که در این راه تلاش کرده‌ و مخلصانه زحمت کشیده‌اند و کسانی که در این اعتکاف‌ها حاضر شده‌اند، بهترین خیرها و برکت‌ها را عنایت بفرماید.

شب منسوب به عقیلهٔ بنی‌هاشم علیها السّلام

امشب منسوب به عقیلهٔ بنی‌هاشم زینب کبری علیها السّلام است. عقیلهٔ بنی‌هاشم تربیت‌شدۀ امیرالمؤمنین و فاطمهٔ زهرا علیهما السّلام است و مقامی بس بزرگ و باعظمت دارد. در مدینه و کوفه، عزّت بسیار داشت و حتّی بعد از شهادت پدر، برادران و فرزندان برادران و فرزندان خود ایشان و… همه یاریگر حضرت بودند، امّا نمی‌دانم زینب کبری علیها السّلام چه حالی داشت آن وقتی که نگاه کرد و دید همهٔ این عزیزانش با بدن‌های چاک‌چاک روی خاک افتاده‌اند و دشمن غدّار منتظر حمله به خیمه‌هاست. تنها امیدش هنوز برادرش امام حسین علیه السّلام است که ناگاه ذوالجناح با یال و کاکل خونین نزدیک خیمه‌ها می‌آید و همهٔ زنان حرم بیرون می‌آیند. زینب هم می‌آید، امّا چه می‌بیند؟! وَ الشِّمْرُ جَالِسٌ عَلَى صَدْرِکَ، مُولِغٌ‏ سَیْفَهُ‏ عَلَى نَحْرِکَ، قَابِضٌ عَلَى شَیْبَتِکَ بِیَدِهِ،….

ألا لعنه اللّه علی القوم الظالمین

وَ سَیَعْلَمُ الَّذینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ.

خدایا! به حقّ محمّد صلّی الله علیه وآله و آل محمّد علیهم السّلام این قلیل توسّل را از ما بپذیر. عبادات این جمع و همهٔ معتکفان و تمامی عبادت‌کنندگان و روزه‌داران در این ماه را به‌احسن‌وجه قبول بفرما. گناهان ما را در این ماه غفران مشمول غفران و آمرزش خود قرار بده.

خداوندا! این کشور را که کشور رسول اکرم صلّی الله علیه وآله و اهل‌بیت ایشان علیهم السّلام است، از گزند همهٔ آفات دنیایی، سماوی و ارضی محفوظ بدار. دشمنان ما را منکوب و مخذول بفرما. شرّ آن‌ها به‌ویژه آمریکا و رژیم صهیونیستی را به خودشان برگردان. تکفیری‌ها را نابود بگردان. بدخواهان را اگر قابل هدایت نیستند، نابود و مفتضح بفرما.

خدایا! خدمت‌گزاران به اسلام و مسلمین خاصّه مقام معظّم رهبری دام ظلّه را تسدید و تأیید بیشتر عنایت بفرما. ظهور امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف را هرچه زودتر مقرّر بفرما. اموات ما و شهدای ما، ازجمله شهدای انقلاب، شهدای جنگ تحمیلی، شهدای مدافع حرم، شهدای مدافع امنیّت و همهٔ شهدایی که در راه خیر و اسلام شهید شده‌‌اند، با شهدای کربلا محشور بفرما.

خداوندا! ما و فرزندان ما را نسلاً بعد نسل در راه هدایت حفظ بفرما. ما را از یاوران حقیقی امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف و از شهیدان در رکابش قرار بده. بیماران ما ازجمله بیماران موردنظر را الساعه شفای عاجل و کامل عنایت بفرما. برکات زمینی و آسمانی‌ات را بر ما نازل بفرما.

خدایا! شکرگزار تو هستیم که باران رحمت و نزولات آسمانی‌ات را بر ما نازل فرمودی، این رحمت‌ها را مستدام بدار. ما را به گناهانمان مؤاخذه نفرما. توفیق زیارت بیت‌اللّه‌الحرام و زیارت قبور مطهّر ائمّه علیهم السّلام را در عراق، ایران و حجاز نصیب همهٔ ما بفرما. عواقب همهٔ ما را ختم به خیر بگردان.

و السلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته