جلسۀ ۱۵، رمضان ۱۴۴۲ قمری، صدا و سیمای مرکز یزد

بیانات

آیت الله سیّد محمّدرضا مدرّسی طباطبایی یزدی دامت برکاته

ماه مبارک رمضان ۱۴۴۲، جلسهٔ پانزدهم

با تبریک ولادت سبط اکبر، امام مجتبی علیه السّلام ادامهٔ شرح و توضیح کلمات امیرالمؤمنین علیه السّلام در وصف متّقین را پی می‌گیریم.

خشوع قلب

حضرت در بیان یکی دیگر از خصوصیات فرد متّقی می‌فرمایند:

خَاشِعاً قَلْبُهُ؛

قلب او خاشع است.

انسان متّقی قلبش خاشع است؛ یعنی جانش که مرکز فکر و درک اوست، دربرابر خداوند متعال خاشع است. نمونهٔ بارز خشوع قلب، خود امیرالمؤمنین علیه السّلام و فرزند بزرگوارشان امام حسن مجتبی علیه السّلام و نیز سایر ائمّهٔ معصومین علیهم السّلام بودند که هنگام عبادت و نماز و حتّی هنگام وضو دربرابر خداوند خشوع داشتند که چه‌بسا در جسم و چهرهٔ ایشان نیز آشکار می‌شد.

معنای خشوع

خشوع به معنای آن است که انسان بداند هیچ چیز از خودش ندارد و همه چیز از خداوند متعال است و دربرابر خداوند متعال بیشترین و شدیدترین فقر، احتیاج، ذلّت و مسکنت را احساس کند و تسلیم محض باشد؛ چنان‌که مراد از «الأرض الخاشعه» (زمین خاشع) ـ که در قرآن کریم آمده ـ زمینی است که کاملاً خشک است و هیچ گیاهی در آن نروییده است.

اساساً اگر انسان خودش را بشناسد و فقر و ذلّت و مسکنت و وابستگی خود به ذات اقدس الهی را درک کند و از آن طرف، غنا و بی‌نیازی همه‌جانبهٔ پروردگار عالم را درک نماید، بالتبع و خودبه‌خود خاشع خواهد شد. خشوع یعنی همین‌که بدانیم خداوند متعال غنیّ بالذات است و باور داشته باشیم که در همه چیز محتاج و فقیر بالذات هستیم:

یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللهِ وَ اللهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمیدُ؛

اى مردم! شما همه به خدا فقیر و نیازمندید و خداوند است که بى‏نیاز و ستوده است.

هرچه علم افزون‌تر، خشوع بیشتر

اگر کسی فقر خود و غنای خداوند را بفهمد و باور داشته باشد، خشوع خواهد داشت و لذا هرچه علم و درک انسان بالاتر و جهان‌شناسی و انسان‌شناسی او قوی‌تر باشد، خشوعش بیشتر است. ازاین‌رو، خاشع‌ترین افراد در درگاه خداوند متعال رسول اکرم صلّی الله علیه وآله، امیرالمؤمنین علیه السّلام، صدّیقهٔ کبری فاطمهٔ زهرا علیها السّلام و ائمّهٔ معصومین علیهم السّلام هستند؛ زیرا علمشان به ذات اقدس الهی و حقیقت عالم و حقیقت انسان از دیگران برتر است و بالاترین درجات دانش را در این زمینه دارند. به‌همین جهت، انسان متّقی نیز در بالاترین مراتب خشوع قرار دارد. مگر می‌شود کسی جهان‌بینی صحیح، خداشناسی صحیح و انسان‌شناسی صحیح داشته باشد، امّا در مقابل خداوند خاشع نباشد؟! خداوند متعال می‌فرماید:

إِنَّما یَخْشَى اللهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ؛

از میان بندگان خدا، تنها علما در برابر خداوند خشیت دارند.

 خشوع و خشیت تقریباً نزدیک به هم هستند: خشوع، غایت تواضع در درگاه خداوند است و خشیت، به معنای ترس از خداوند است که ناشی از عظمت الهی و حقارت و ضعف انسان است. بالاترین خشیت را نیز رسول اکرم صلّی الله علیه وآله، امیرالمؤمنین علیه السّلام، فاطمهٔ زهرا علیها السّلام و ائمّهٔ معصومین علیهم السّلام دارند.

بنابراین هرچه علم ما افزون شود، هم خشوع ما بیشتر می‌شود و هم خشیت ما افزون می‌گردد. البتّه مقصود از علم در اینجا، علم صحیح است؛ یعنی علمی که مربوط به شناخت عالَم، شناخت انسان و شناخت عالَم‌آفرین است.

خشوع در همهٔ حالات و به‌ویژه در نماز

 انسان باید در همه حال دربرابر خداوند متعال خشوع داشته باشد و مخصوصاً در بعضی از حالات، این خشوع باید افزون باشد؛ به‌ویژه هنگام عبادت و بالأخص هنگام نماز. خداوند متعال در ابتدای سورهٔ مبارکهٔ مؤمنون می‌فرماید:

Pقَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ، الَّذِینَ هُمْ فىِ صَلَاتِهِمْ خَاشِعُون؛

به‌تحقیق، رستگار شدند مؤمنینی که در نمازشان خاشع باشند.

انسان باید در نمازش خاشع باشد و با تمام وجود احساس فقر به درگاه خداوند کند. باید چنین باشد که وقتی اذکار نماز را می‌گوید، با تمام وجود معنای الفاظ را بفهمد و درک کند، نه اینکه لقلقهٔ زبان باشد و فقط الفاظ را به زبان بیاورد و حتّی معانی آن را به‌طور سطحی توجّه کند، امّا واقع این معانی در جان او رسوخ نکرده باشد.

مثلاً وقتی می‌گوید: الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمِینَ، الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ، توجّه داشته باشد ربّ عالمیان و مالک همه چیز خداوند است و در‌عین‌حال رحمان و رحیم است و نظر رحمت و مهربانی به مخلوقاتش دارد و مالک روز جزاست. این‌ها را خوب بفهمد و آن‌گاه بگوید: إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ‏؛ فقط تو را می‌پرستم؛ چون تنها تویی که شایستهٔ پرستش هستی، و از تو استعانت می‌جویم؛ چون از خودم هیچ ندارم و فقر مطلق هستم. تو غنای مطلقی و من فقر مطلق! چنین خشوعی موجب پذیرش نماز و رستگاری انسان است.

در اینجا توصیه‌ای نیز می‌کنم. گاهی مؤمنین سؤال می‌کنند: چه کنیم در نماز اقبال به پروردگار عالَم داشته باشیم و حواس ما پرت نشود و راه خشوع در نماز چیست؟

علما راه‌های زیادی فرموده‌اند و بعضی از آنها هم مؤثّر است و امیدوارم مخاطبان عزیز آنها را بدانند، ولی من هم توصیه‌ای می‌کنم و آن این است که معنای این آیات شریفه قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ، الَّذِینَ هُمْ فىِ صَلَاتِهِمْ خَاشِعُون را ـ حدّاقل به‌آن‌اندازه که اکنون توضیح دادیم ـ بدانید و به مجرّد اینکه دیدید آن اقبال و توجّه کامل را در نماز ندارید، این آیات را متذکّر شوید و حتّی می‌توانید آنها را بخوانید ـ چون قرائت قرآن در نماز مانعی ندارد ـ و با توجّه به اینکه باید در نماز خاشع باشید، سعی کنید افکار دیگر را فوراً رها کنید؛ چراکه حواس‌پرتی و فکر کردن دربارهٔ امور دیگر مربوط به زندگانی و کسب‌و‌کار، دوست و رفیق و فرزند، و آشنا و بیگانه با خشوع در نماز سازگاری ندارد.

امیدوارم خداوند متعال به همهٔ ما کمک کند تا بتوانیم آن اقبال لازم را در نماز کسب کنیم. خدایا! به حقّ این شب‌ها و به حقّ مولود نیمهٔ ماه، امام مجتبی علیه السّلام و به حقّ همهٔ معصومین علیهم السّلام و اولیائت ما را از زمرهٔ کسانی قرار بده که مصداق قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ، الَّذِینَ هُمْ فىِ صَلَاتِهِمْ خَاشِعُون، می‌باشند.

و السلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته