جلسۀ ۲۰، رمضان ۱۴۴۳ قمری، صدا و سیمای مرکز یزد

بیانات

آیت الله سیّد محمّدرضا مدرّسی طباطبایی یزدی دامت برکاته

ماه مبارک رمضان ۱۴۴۳، جلسهٔ بیستم

در این شب‌ها و سحرهای نورانی مطالبی را از صاحب این شب‌ها و مولای ما امیرالمؤمنین علیه السّلام در وصف متّقین نقل می‌کردیم و بدین‌جا رسیدیم که حضرت فرمودند: «مَکْظُوماً غَیْظُهُ؛ فرد متّقی غیظش فروخورده شده است» و مطالبی را دربارهٔ لزوم مهار غضب و تسلّط بر نفس هنگام غضب و غیظ بیان کردیم.

ریشه‌ها و زمینه‌های پیدایش غضب

مطلبی که درمورد غضب خیلی جالب است و توجّه به آن می‌تواند در مهار غضب کمک‌کار انسان باشد، آن است که اساساً غضب از کجا پیدا می‌شود؟ البتّه روشن است که غضب علل و عوامل مختلفی دارد و زمینه‌های جسمی و روحی افراد برای برافروخته شدن متفاوت است، ولی برخی از این عوامل و زمینه‌ها اهمّیّت و فراگیری بیشتری دارد. در روایتی از امام صادق علیه السّلام مطلب بسیار عمیقی دراین‌زمینه آمده است. روایت را جناب صدوق رحمه الله در کتاب خصال خود آورده است:

عدّه‌ای از حواریّون حضرت عیسی علی نبیّنا و آله و علیه السلام خدمت آن حضرت عرض کردند:

یَا مُعَلِّمَ الْخَیْرِ أَعْلِمْنَا أَیُّ الْأَشْیَاءِ أَشَدُّ؛

ای استاد نیکی! به ما بیاموز که سخت‌ترین چیزها چیست؟

فَقَالَ أَشَدُّ الْأَشْیَاءِ غَضَبُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛

فرمود: سخت‏ترین چیزها خشم خداى عزّوجلّ است.

آری، سخت‌ترین و شدیدترین چیزها غضب الهی است و خدا نکند کسی مورد غضب الهی قرار گیرد. با این پاسخِ حضرت عیسی، طبیعی است که حواریون بخواهند راه برون‌رفت از غضب الهی را بدانند، لذا از آن حضرت پرسیدند: چه کنیم که از غضب الهی در امان باشیم؟

قَالُوا فَبِمَ یُتَّقَى غَضَبُ اللَّهِ؛

عرض کردند: به چه وسیله می‌توان از خشم خداوند در امان بود؟

قَالَ بِأَنْ لَا تَغْضَبُوا؛

فرمود: به اینکه خشمناک نشوید.

حضرت فرمودند: راه در امان ماندن از غضب الهی، آن است که شما خود غضب نکنید. اگر شما بر دیگران غضب نکنید، خداوند هم بر شما غضب نمی‌کند. البتّه همان‌طور‌که قبلاً اشاره کردیم، هر پدیده‌ای در عالَم می‌تواند علل متفاوتی داشته باشد، لذا حواریّون خواستند سرچشمه و منشأ اصلی غضب را بشناسند:

قَالُوا وَ مَا بَدْءُ الْغَضَبِ؛

عرض کردند: سرچشمهٔ خشم چیست؟

قَالَ الْکِبْرُ وَ التَّجَبُّرُ وَ مَحْقَرَهُ النَّاسِ؛

فرمود: خودبزرگ‌بینی، گردن‌فرازى و کوچک شمردن مردم.

در اینجا نیز قاعدتاً مقصود حضرت آن است که علّت اهم و منشأ اصلی غضب، کبر و تجبّر و کوچک شمردن مردم است. کبر و تجبّر تقریباً به یک معناست و درحقیقت حضرت دو چیز را به‌عنوان عامل اصلی پیدایش غضب بیان کرده‌اند و اگر این دو چیز باهم ترکیب شوند، انسان زود غضب می‌کند. البتّه مقصود، غضب مذموم و مهارنشده است که انسان نباید طبق آن تصمیمی بگیرد. آن دو چیز عبارت‌اند از:

۱) کبر و خود‌بزرگ‌بینی یا به تعبیر دیگر خودبرتر‌بینی.

۲) دیگران را حقیر شمردن یا دیگرکوچک‌بینی.

خدا نکند کسی به این دو صفت زشت و زننده مبتلا شود که از بدترین صفات برای انسان و منشأ فسادهای بسیاری است. از‌این‌جهت در روایات متعدّد و با لحن‌های شدید آمده است که کسی حق ندارد خود را برتر از هیچ کس بداند! جالب آنکه حتّی در روایتی قریب به این آمده که شخصی از امام صادق علیه السّلام پرسید: آیا من خود را مثلاً از یک کافر یا فاسق هم برتر ندانم؟! من خدا را شکر می‌کنم که ایمان دارم و مرتکب معاصی نمی‌شوم و او چنین نیست. حضرت در جواب فرمودند: تو چه می‌دانی که بتوانی تا پایان عمر ایمانت را حفظ کنی و چه می‌دانی که او تا آخر عمر کافر یا فاسق باقی بماند، بلکه شاید توبه کند و انسان باایمان و درست‌کرداری شود.

بنابراین اگر می‌خواهیم گرفتار غضب نشویم و درنتیجه از غضب الهی نیز رهایی یابیم، راه آن این است که از خودبزرگ‌بینی و دیگرکوچک‌بینی خودداری کنیم که این دو چیز آفت انسان است.

خود‌بزرگ‌بینی، در کمین همگان

بعضی افراد گمان می کنند صفت کبر و خودبزرگ‌بینی مخصوص کسانی است که موقعیّت، ثروت، جاه و مقام، قدرت، آبرو، علم، هنر یا امثال آن را دارند. بله، چه‌بسا کبر در این افراد بیشتر باشد، امّا اختصاصی به آن‌ها ندارد و حتّی پست‌ترین و بی‌ارزش‌ترین افراد درنظر مردم نیز چه‌بسا مبتلا به کبر باشند.

در روایت جالبی آمده است: روزی رسول اکرم صلّی الله علیه وآله همراه عدّه‌ای از اصحاب خود از کوچه‌های باریک مدینه می‌گذشتند که در طول مسیر با زنی سیاه‌پوست مواجه شدند که مشغول جمع‌آوری فضولات حیوانات از میان کوچه بود. اصحاب با ملایمت از او خواستند لحظه‌ای کنار برود تا پیامبر صلّی الله علیه وآله و یارانشان عبور کنند و سپس دوباره مشغول کارش شود. امّا او اعتنایی نکرد، بلکه نگاهی کرد و گفت: راه باز است! می توانند از آن طرف عبور کنند! طبیعی است که اصحاب ناراحت شدند و بعضی خواستند با تندی با او برخورد کنند و او را کنار بزنند، ولی پیامبر صلّی الله علیه وآله مانع شدند و فرمودند:

دَعُوهَا فَإِنَّهَا جَبَّارَهٌ؛

رهایش کنید! او زنی متکبّر است.

ببینید در آن فضا که عرب جاهلی برای زنان و سیاه‌پوستان ارزشی قائل نبود، آن زن سیاه‌پوست که شغلش هم جمع‌آوری فضولات بود، حتّی او هم گرفتار تکبّر بود! بنابراین همهٔ افراد در هر جایگاه و مقامی در معرض ابتلا به کبر و خودبزرگ‌بینی قرار دارند؛ اعمّ از کسانی که امکانات، جاه و مقام، علم یا هنر کمی دارند تا کسانی که بیشتر مورد ابتلا هستند و دارای علم، پول، قدرت، هنر و امثال آن هستند. بدین‌‌جهت همهٔ ما باید مواظب باشیم خدای‌نکرده مبتلا به کبر نشویم.

دیگرکوچک‌بینی و حقیر شمردن دیگران

از آن طرف، مبادا کسی را در دنیا حقیر بشماریم؛ زیرا چه‌بسا همان فرد از اولیای الهی باشد. در روایتی از امیرالمؤمنین علیه السّلام آمده است:

إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى … أَخْفَى‏ وَلِیَّهُ فِی عِبَادِهِ‏ فَلَا تَسْتَصْغِرَنَّ عَبْداً مِنْ عَبِیدِ اللَّهِ فَرُبَّمَا یَکُونُ وَلِیَّهُ وَ أَنْتَ لَا تَعْلَمُ؛

خداى تبارک و تعالى … ولىّ خود را در میان بندگان خویش پنهان کرده است، پس هیچ‌ بنده‌ای از بندگان خدا را کوچک مشمار؛ که شاید همان ولیّ خدا باشد و تو ندانى.

به‌هرحال یکی از ریشه‌ها و علل اصلی غضب، آن است که کسی خود را بزرگ و دیگران را کوچک ببیند که اگر کسی چنین باشد، اعمال و رفتار دیگران خلاف توقّع او خواهد بود و درنتیجه اگر کسی خلاف میل او عمل کند، فوراً برآشفته می‌شود، غضب می‌کند، تصمیمات نابه‌جا می‌گیرد و به آن عمل می‌کند. اِن‌شاء‌اللّه در جلسهٔ بعد، نکاتی را دربارهٔ راهکارهای مهار غضب بیان خواهیم کرد. امیدوارم خداوند متعال همهٔ ما را در زمرهٔ متّقین قرار دهد.

و السلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته