جلسه ۱۸، رمضان ۱۴۴۴ قمری، صدا و سیمای مرکز یزد

بیانات

آیت‌الله سیّد محمّد‌رضا مدرّسی طباطبایی دامت برکاته

ماه مبارک رمضان ۱۴۴۴ (۱۴۰۲ ش)، جلسه هجدهم

عدالت‌ورزی در حقّ دوست و دشمن

سخنان امیرمؤمنان علیه السّلام را در وصف پارسایان دنبال می‌کردیم تا به اینجا رسیدیم که حضرت در بیان یکی دیگر از ویژگی‌های انسان متّقی می‌فرمایند:

لَا یَحِیفُ‏ عَلَى‏ مَنْ یُبْغِضُ وَ لَا یَأْثَمُ فِیمَنْ یُحِبُّ؛

بر آن‌که دشمن دارد، ستم روا ندارد و در راه آن‌که دوست می‌دارد، گناه نورزد.

 چه کلمات پربار، چه مطالب عالی و چه نکات دقیقی! واقعاً وقتی انسان این کلمات را می‌خواند و در آن تأمّل می‌کند، می‌خواهد در آسمان‌ها پرواز کند و بر همهٔ عالَم افتخار کند که ما چنین امام و چنین مکتبی داریم!

حضرت ابتدا می‌فرمایند: لَا یَحِیفُ‏ عَلَى‏ مَنْ یُبْغِضُ؛ فرد متّقی بر آن‌که دشمن می‌دارد، ستم نمی‌کند. ببینید حضرت چه نکتهٔ بزرگی را می‌فرمایند! در‌مورد دوست یا فرد عادی که معلوم است فرد متّقی ستم نمی‌کند، نکتهٔ مهمّ آن است که حتّی به کسی که او را دشمن می‌دارد نیز ستم نمی‌کند.

برخورد عادلانه حتّی با دشمنان

این مسئله‌ای مهم و‌ آموزۀ قرآن کریم است. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: به هیچ‌کس ستم نکنید و از میزانی که خداوند متعال قرار داده، فراتر نروید:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامینَ لِلهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلىٰ‏ أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوىٰ؛

اى کسانى که ایمان آورده‌‏اید، براى خدا به داد برخیزید و به عدالت ‏شهادت دهید و البتّه نباید دشمنى گروهى شما را بر آن دارد که عدالت نورزید. عدالت ورزید که آن به تقوا نزدیک‌تر است.

خداوند می‌فرماید: برای خدا قیام کنید و شهدای به قسط باشید؛ یعنی وقتی می‌خواهید شهادت دهید از روی عدالت باشد، حتّی در‌مورد کفّار. در‌مورد مسلمان که روشن است، بلکه در‌مورد کفّار هم کسی حق ندارد از طریق عدالت خارج شود.

اساس اسلام بر قسط و عدالت است و اصلاً پیامبران فرستاده شدند تا عدالت برپا شود:

لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ؛

به‌راستى پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آن‌ها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا مردم به عدالت برخیزند.

خداوند متعال در جای دیگر می‌فرماید:

فَمَنِ اعْتَدىٰ‏ عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدىٰ‏ عَلَیْکُمْ؛

پس هرکه بر شما تعدّى کرد، همان‌گونه که بر شما تعدّى کرده بر او تعدّى کنید.

اگر کسی به شما تجاوز و ظلم کرد، شما هم به همان اندازه که تجاوز کرده، تجاوز کنید. البتّه این دیگر تجاوز نیست، بلکه مقابله به مثل است و معنای آیه بحث مفصّلی لازم دارد که در جای خود بیان شده است.

اجرای عدالت حتّی در‌مورد دوستان

سپس امیرالمؤمنین علیه السّلام می‌فرمایند: وَ لَا یَأْثَمُ فِیمَنْ یُحِبُّ؛ انسان پرهیزکار در‌مورد کسی که دوست می‌دارد، گناه نمی‌کند. این نکتهٔ خیلی مهمّی است. فرد متّقی نه‌تنها به کسی که دشمن می‌دارد، ستم نمی‌کند، بلکه در‌مورد کسی که دوست می‌دارد،‌ نیز مرتکب خلاف نمی‌شود. این مسئله نیز منشأ قرآنی دارد. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامینَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلهِ وَ لَوْ عَلىٰ أَنْفُسِکُمْ أَوِ الْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبینَ؛

اى کسانى که ایمان آورده‏‌اید، پیوسته به عدالت قیام کنید و براى خدا شهادت دهید، هرچند به زیان خودتان یا پدر و مادر و نزدیکان [شما] باشد.

دیگر کسی نزدیک‌تر از پدر و مادر نسبت به انسان نیست، امّا خداوند می‌فرماید: به عدالت قیام کنید و اگر بنا شد شما شهادت دهید، براى خدا شهادت دهید، حتّی اگر به زیان خودتان یا پدر و مادر یا نزدیکان شما باشد.

این مسئلهٔ بسیار مهمّی است که در جامعهٔ امروز ما لازم است مورد توجّه قرار گیرد. امیرالمؤمنین علیه السّلام می‌فرمایند: اگر می‌خواهی اهل تقوا باشی، به‌خاطر کسی که دوست می‌داری، خودت را به گناه نینداز. مبادا به نفع کسی که دوست می‌داری کار ناحقّی انجام دهی. مبادا خدای‌ناکرده در دادگاه به‌خاطر رفاقت، قوم و خویشی، همکار یا هم‌کلاس بودن شهادت بی‌جا بدهی. مبادا به‌خاطر دلسوزی مال دیگری را حتّی به فقیری بدهی. همهٔ این کار‌ها خلاف است و فردی که اهل تقواست، از همهٔ این‌ها احتراز می‌کند.

إِنْ یَکُنْ غَنِیّاً أَوْ فَقیراً فَاللهُ أَوْلىٰ‏ بِهِما فَلا تَتَّبِعُوا الْهَوىٰ‏ أَنْ تَعْدِلُوا؛

اگر [یکى از دو طرف دعوا] توانگر یا نیازمند باشد، باز خدا به آن دو [از شما] سزاوارتر است، پس از پى هوس نروید که [درنتیجه از حق] عدول کنید.

اگر کسی فقیر است و دلت برای او می‌سوزد، مبادا به نفع او شهادت باطل بدهی. اگر کسی غنیّ و بی‌نیاز یا فقیر و نیازمند باشد، خدا نسبت به او اولیٰ است. اگر توانستی، از راه حلال و درست به او کمک کن، ولی از راه باطل و بر‌خلاف عدالت کاری نکن. مبادا دنبال هوا و هوس بروی و از مسیر حق منحرف شوی.

متأسّفانه بسیاری از ما به این مسئلهٔ اساسی اسلام توجّه نمی‌کنیم. روابط دوستانه، روابط خانوادگی یا روابط شغلی در شهادت‌ها، تصمیم‌ها و تصرّف‌های ما در اموال عمومی تأثیر می‌گذارد که اگر خارج از میزان باشد، خلاف عدالت است و باید پاسخگو باشیم. مهمّ آن است که ما در همهٔ مراتب و نسبت به همهٔ افراد از جادۀ عدالت خارج نشویم. امیدوارم خداوند متعال همهٔ ما را بر طریق عدالت بدارد و توفیق به نهایت رساندن وظایف را به ما عنایت فرماید.

و السلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته