اهمیت اخلاص در دعا از نگاه امام علی علیه السلام

بیانات

آیت الله سیّد محمّد رضا مدرّسی طباطبایی یزدی دامت برکاته

درس اخلاق، سال تحصیلی ۱۴۰۱-۱۴۰۲

جلسهٔ هفتم (۲۱/۰۹/۱۴۰۱)

امیرالمؤمنین علیه السّلام در نامهٔ شریف خود به فرزندشان فرمودند:

وَ أَلْجِئْ نَفْسَکَ فِی‏ أُمُورِکَ‏ کُلِّهَا إِلَى‏ إِلٰهِکَ‏ فَإِنَّکَ تُلْجِئُهَا إِلَى کَهْفٍ حَرِیزٍ وَ مَانِعٍ عَزِیزٍ؛

و وجودت را در همهٔ امورت به خداى خود بسپار ، که در‌این‌صورت آن را به پناهگاهى محکم و نگاهبانى قوى می‌سپاری.

یا در برخی منابع دیگر، چنین آمده است:

وَ أَلْجِئْ نَفْسَکَ فِی الْأُمُورِ کُلِّهَا إِلَى اللَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ فَإِنَّکَ تُلْجِئُهَا إِلَى کَهْفٍ حَصِینٍ وَ حِرْزٍ حَرِیزٍ وَ مَانِعٍ عَزِیزٍ؛

و نفس خود را در همهٔ امور به خداى واحد قهّار بسپار؛ زیرا اگر چنین کنى، آن را در پناه مَلجَئى مستحکم، دژى استوار و مدافعى نیرومند قرار مى‏‌دهى.

گفتیم که خود را در پناه خدا قرار دادن، معنای بسیار عامّی دارد؛ یعنی در همهٔ امور، خودت را در پناه پروردگار عالَم قرار بده و اساس جانت را تحویل خدا بده که اگر چنین کردی، خودت را در حِرز حَریز و کهف حصینی قرار داده‌ای که قاهر بر همه چیز است و مقهور هیچ‌کس واقع نمی‌شود.

تنها از خداوند خواستن

امیرالمؤمنین علیه السّلام در ادامهٔ نامهٔ خود می‌فرمایند:

وَ أَخْلِصْ فِی الْمَسْأَلَهِ لِرَبِّکَ فَإِنَّ بِیَدِهِ الْعَطَاءَ وَ الْحِرْمَانَ؛

و خالص از خدا بخواه، که بخشیدن و نبخشیدن به دست اوست.

یا در برخی منابع چنین آمده است:

وَ أَخْلِصِ الْمَسْأَلَهَ لِرَبِّکَ فَإِنَّ بِیَدِهِ الْخَیْرَ وَ الشَّرَّ وَ الْإِعْطَاء وَ الْمَنْعَ وَ الصِّلَهَ وَ الْحِرْمَانَ؛

و درخواست از خدا را از مسئلت غیر خدا پیراسته ساز؛ زیرا زمام خیر و شرّ، بخشش و دریغ، و صله‌دادن و محروم‌ساختن، همگى به دست اوست.

یعنی سؤال کردنت را خالص برای خدا قرار بده و درخواستت فقط از خدا باشد و امیدی به غیر خدا نداشته باش! این مسئلهٔ فوق‌العاده مهمّی است.

مقام اخلاص در مسئلت

مقام اخلاص در مسئلت واقعاً مقام بزرگی است؛ اینکه ما بفهمیم ما‌سوی‌اللّه هیچ‌کاره است و همه چیز به دست خداست: فَإِنَّ بِیَدِهِ الْخَیْرَ وَ الشَّرَّ وَ الْإِعْطَاء وَ الْمَنْعَ وَ الصِّلَهَ وَ الْحِرْمَانَ؛ خیر و شر، اعطا و منع، و پیوند و حرمان، تنها به دست خداست:

إِلَیْهِ یُرْجَعُ الْأَمْرُ کُلُّهُ؛

همهٔ امور به او بازگردانده مى‏شود.

در روایتی از رسول اکرم صلّی الله علیه وآله آمده است:

الْمَخْلُوق‏ لَا یَضُرُّ وَ لَا یَنْفَعُ وَ لَا یُعْطِی وَ لَا یَمْنَعُ؛

مخلوق زیان نمى‏زند، سود نمى‏رساند، بخشش نمى‏کند و باز نمى‏دارد.

یعنی مخلوق نه می‌تواند به کسی ضرر بزند، نه می‌تواند نفع برساند، نه می‌تواند چیزی اعطا کند و نه منع نماید!

مخلوقات هیچ‌کاره‌اند و خدا همه‌کاره!

فهم این معنا کار آسانی نیست که چگونه همه چیز در قبضهٔ قدرت الهی است و هر منع و اعطایی، و هر ضرر و منفعتی مربوط به حضرت حقّ است و مخلوق در آن دخالتی ندارد. حتّی ممکن است کسی بتواند از‌لحاظ فلسفی و حکمت نظری این مسئله را برای خود حل کند و آن را بفهمد و بپذیرد ـ گرچه آن هم مشکل است ـ امّا اینکه در جان انسان هم بنشیند و در حکمت عملی او نیز جاری شود ـ آن‌هم به نحو صحیح ـ خیلی سخت و مهمّ است.

از‌لحاظ فلسفی، از‌آنجا‌که ما وجود همهٔ مخلوقات را وجود ربطی و عین تعلّق به حضرت حق می‌دانیم، وقتی کمال اوّلی چیزی (اصل وجود او) عین تعلّق باشد، کمال ثانوی آن (کمالات مادّی و معنوی بعدی او) نیز عین تعلّق است، و در‌‌واقع همه چیز او عین تعلّق است، درنتیجه هرچه خیر از او صادر می‌شود، در‌حقیقت از حضرت حقّ صادر شده است. بنابراین از‌لحاظ فلسفی این مسئله قابل حلّ است، امّا مهمّ آن است که از‌لحاظ عملی نیز در جان انسان رسوخ کند.

تعریف اخلاص از زبان جبرئیل!

در ادامهٔ روایت یادشده آمده است که وقتی رسول اکرم صلّی الله علیه وآله از جبرئیل سؤال فرمودند که تعریف اخلاص چیست و مخلص کیست، جبرئیل در جواب عرض کرد:

الْمُخْلِصُ الَّذِی لَا یَسْأَلُ‏ النَّاسَ شَیْئاً حَتَّى‏ یَجِدَ وَ إِذَا وَجَدَ رَضِیَ وَ إِذَا بَقِیَ عِنْدَهُ شَیْ‏ءٌ أَعْطَاهُ فِی اللَّهِ؛

مخلص کسی است که از مردم درخواستی نمی‌کند تا اینکه بیابد و وقتی هم یافت، به آن راضی است و اگر هم چیزی نزد او باقی ماند (اضافه آورد) در راه خدا می‌بخشد.

اگر کسی توانست به این مقام برسد که هیچ درخواستی از هیچ مخلوقی نداشته باشد و جز از خدا درخواست نکند، به مقام اخلاص رسیده که خیلی مقام بالایی است.

البتّه این مقام، با تلاش، جدّیّت و کار کردن منافاتی ندارد و بنابر روایات متعدّد دیگر، انسان باید کار و تلاش کند و براساس سنّت الهی با دیگران تعامل داشته باشد، ولی این غیر از آن است که برای آنان اصالت قائل شود و آنجا که نباید درخواستی داشته باشد، از دیگران درخواست کند.

رعایت قوانین تکوین و تشریع در دعاها و درخواست‌ها

انسان باید به‌گونه‌ای باشد که در قوانین تکوین و تشریع، خداوند متعال را حاکم بداند و لذا اگر چیزی در تکوین شدنی نیست، حتّی دعا هم نکند که اتّفاق بیفتد.

در روایات آمده است که کسی در دعای خود آنچه را شدنی نیست از خدا درخواست نکند. مثال بارزش آن است که فرضاً کسی اصلاً نمیرد و تا ابد زنده باشد! و نظایر آن که معلوم است سنّت الهی بر این قرار گرفته که اتّفاق نیفتد.

یا در روایات آمده که چنین دعا نکنید: خداوندا! ما را محتاج هیچ خلقی قرار نده! این شدنی نیست؛ زیرا هیچ‌کس در دنیا نیست مگر اینکه محتاج دیگران است، ولی معنای محتاج دیگران بودن این نیست که از آنان درخواستی کند که حقّش نیست یا مناسب نیست، بلکه باید با دیگران تعامل داشته باشد، برای آنان کار کند و از آنان کار بخواهد، امّا درخواست‌هایی نداشته باشد که موجب حبط شأن یا از بین رفتن عزّتش شود.

و در‌عین‌حال، انسان باید بداند همهٔ آنچه توسّط دیگران به او می‌رسد، در‌حقیقت از ناحیهٔ ذات اقدس الهی است و هیچ چیز در دنیا بدون اراده و اذن حضرت حقّ اتّفاق نمی‌افتد. بدین‌جهت حضرت می‌فرمایند: أَخْلِصِ الْمَسْأَلَهَ لِرَبِّکَ فَإِنَّ بِیَدِهِ الْخَیْرَ وَ الشَّرَّ وَ الْإِعْطَاء وَ الْمَنْعَ وَ الصِّلَهَ وَ الْحِرْمَانَ؛ خالص از خدا درخواست کن؛ با رعایت احکام الهی که خیر و شر دست خداست، اعطا و منع دست خداست، و پیوند و حرمان هم دست خداست. خداوند همهٔ ما را مخلص در همهٔ ابعاد قرار دهد؛ بلُطفِه و مَنِّه.

و السلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته