تقریرات درس خارج اصول
حضرت آیت الله سیّد محمّدرضا مدرّسی طباطبایی یزدی دامت برکاته
دوره‌ی دوم ـ سال دوازدهم ـ سال تحصیلی 95ـ94
جلسه 26 ـ دوشنبه 2/9/94
اشکالی از شهید صدر رحمه الله در استصحاب زمان به نحو کان ناقصه
از مباحث قبل به این نتیجه رسیدیم که حتی مثل نهار، لیل، ماه رمضان، شوال و امثال آن را به نحو کان ناقصه می‌توان استصحاب کرد و در نتیجه اگر زمان به نحو غیر انتزاعی مأخوذ در موضوع یا متعلق باشد، با استصحاب زمان، هر دو قابل احراز است.
اما شهید بزرگوار صدر رحمه الله مدعی است که حتی اگر زمان به نحو غیر انتزاعی دخیل در متعلق باشد، جربان استصحاب زمان به نحو کان ناقصه نمی‌تواند دردی را دوا کند؛ زیرا ضمّ وجدان به اصل در سایر قیود اختیاریه ممکن است، امّا در مثل زمان که غیر اختیاری است نمی‌توان متعلق را حتی اگر زمان به نحو ترکیب مأخوذ در متعلق باشد، احراز کرد.
ایشان می‌فرماید: از لحاظ عقلی و عرفی، زمان را نمی‌توان به نحو ترکیب در متعلق اخذ کرد. این فرض از اساس غلط و نامعقول است؛ زیرا این فرض بدین معناست که: «ینبسط الامر و الوجوب علی مجموع جزئین»؛ امر و وجوب بر مجموع دو جزء منبسط شود، یک جزء «الصوم فی زمانٍ» و جزء دیگر «کون ذلک الزمان نهاراً».
انبساط امر بر جزء اول، مانعی ندارد؛ یعنی «صوم در زمانی»، اما جزء دوم یعنی «کون ذلک الزمان نهاراً» نمی‌تواند متعلق تکلیف باشد و امر نمی‌تواند بر آن منبسط شود؛ چون امری تکوینی و خارج از اختیار است. فلان قطعه از زمان نهار باشد چه ربطی به اراده و اختیار مکلف دارد؟! مربوط به تقدیرات الهی و قانون خلقت است و چیزی که در اختیار مکلف نیست، نمی‌تواند متعلق وجوب شود. پس به این نحو نمی‌توانیم بگوییم متعلق حکم، دارای زمان است و تنها و تنها معقول آن است که زمان به صورت قید، دخیل در متعلق باشد؛ یعنی متعلق «الامساک النهاری» به نحو انتزاعی باشد، و پذیرفتیم که با استصحاب «کون هذه القطعة من الزمان نهاراً» این صورت قابل اثبات نیست و مثبت است.
بنابراین حتی اگر استصحاب در مثل نهار و لیل به نحو ناقصه جاری باشد، مشکل در احراز متعلق زمانی را حل نمی‌کند؛ زیرا وقتی می‌تواند مشکل را حل کند که به نحو غیر انتزاعی باشد، و به نحو غیر انتزاعی نیز محال است متعلق تحت تکلیف برود. پس هر جا متعلق با قید زمان تحت تکلیف رفته به نحو انتزاعی است و لذا با استصحاب نهار و امثال آن نمی‌توان متعلق را احراز کرد چون مثبت است.
بررسی فرمایش شهید صدر رحمه الله
اگر فرض کنیم استصحاب در کار نباشد و کسی ابتداءً این‌چنین امر کند که: صلاتی را در زمان بیاور و آن زمانی که صلات می‌آوری نهار باشد؛ نه اینکه عنوان نهاریت ثابت باشد بلکه فقط صرف اینکه وقتی صلات آورده می‌شود آن زمان نهار باشد، آیا این محال است؟! طلب غیر مقدور است؟!
معنایش این است که آن صلاتی را که در زمان می‌آوری و در اختیار توست و می‌توانی در شب اتیان کنی و می‌توانی در روز انجام دهی، امر می‌کنم که در روز بیاور. کما اینکه اگر گفتند فلان شیء را در این مکان یا در آن مکان بگذار، مکان امر غیر اختیاری است اما امر کردن به اینکه در مکانی که آن مکان حجره‌ی الف باشد بگذار، امر به غیر اختیاری نیست. ما نحن فیه نیز ظرف زمان است؛ مولا می‌فرماید صلات را در زمان بیاور و آن زمان نهار باشد. این امر، طلب نهار قرار دادنِ زمان نیست، بلکه در حقیقت طلب این است که آن نماز یا روزه‌ای که در زمان می‌گذاری، زمانش نهار باشد و این مقدور است و مشکلی ندارد و لا نعنی به قیدیت یا اضافه‌ی به نهار إلا همین. پس اشکال این سید بزرگوار وارد نیست.
مطلب چهارم: اشکالی از شهید صدر رحمه الله در رابطه با راه‌حلّ آخوند
مرحوم آخوند رحمه الله فرمودند ما می‌توانیم متعلق را در وقتی که متلبس به متعلق باشیم احراز کنیم. مثلاً ماه رمضان است و روزه هستیم، شک می‌کنیم که مغرب شد یا خیر، می‌توانیم بگوییم امساک من قبل از این لحظه نهاری بود و همین را استصحاب کنیم و به تعبیر آخوند رحمه الله مقید را بما هو مقید استصحاب می‌کنیم.
قبلاً گفتیم علی المبنا اگر استصحاب به نحو کان ناقصه جاری باشد حرف شما درست است و اگر جاری نباشد درست نیست. همچنین گفتیم سخن شما فی‌الجمله درست است؛ یعنی در جایی که فرد متلبس به متعلق است مثل امساک در ماه رمضان، اما آنجایی که متلبس نیست؛ مثلاً شخصی نماز را نخوانده، شک می‌کند آیا هنوز وقت باقی است و باید نماز بخواند یا خیر، گفتیم اینجا نمی‌توان گفت صلات نهاریه بود هنوز هم باقی است؛ چون متلبس به صلات نشده بود تا حالت سابقه‌ی متیقنه داشته باشد و گفتیم راه‌حل ایشان اخص از مدعا است ...
براي دريافت متن کامل جلسه بیست و ششم اينـجا را کليک کنيد.