تقریرات درس خارج اصول
حضرت آیت اللّه سیّد محمّدرضا مدرّسی طباطبایی یزدی دامت برکاته
دوره‌ی دوم ـ سال یازدهم ـ سال تحصیلی 94ـ93
جلسه 96 ـ سه‌شنبه 29/2/94
تبیین دیدگاه برگزیده در مسأله‌ی تعارض دو استصحاب عدم جعل و مجعول
تا به حال به این نتیجه رسیدیم که استصحاب عدم جعل می‌تواند جاری گردد و اگر جاری شود حاکم بر استصحاب مجعول است و فرمایشات مرحوم نراقی و سید خویی رحمه الله مبنی بر تعارض استصحاب عدم جعل و مجعول ناتمام بود.
اما آیا استصحاب عدم جعل اساساً جاری می‌شود؟
بعد از نقل و نقد سخنانی که در عدم جریان استصحاب عدم جعل ذکر شده بود، نوبت رسیدگی به مصبّ بحث رسیده است. آنچه بیان خواهیم کرد چه‌بسا در ارتکاز تمام کسانی که نافی استصحاب عدم جعل بوده‌اند وجود داشته، امّا توضیحی که ذکر خواهیم کرد بدین‌گونه در کلمات محققین نبوده است.
از ما ذکرنا روشن شد که کلّ احکام مسبوق به عدم است، هرچند اگر برخی معتقد شوند تنها الزامیات مسبوق به عدمند ضربه‌ای به بیان ما نخواهد زد. این مسبوقیت به عدم که سپس تبدیل به وجود می‌شود به دو صورت ممکن خواهد بود؛ در یک نوعِ آن که عمدتاً چنین است، استصحاب عدم جعل جاری نیست و در نوع دیگرش استصحاب مجعول جاری نیست، هرچند استصحاب عدم جعل جاری است.
برای روشن شدن مطلب ابتدا در رابطه با استصحابِ جاری در موضوعات، کلام را تبیین می‌کنیم؛ زیرا کسی در موضوعات، قائل به تعارض جعل و مجعول نشده است.
می‌دانیم همه‌ی موضوعات مسبوق به عدم بوده‌اند. مثلاً زید را به عنوان یک موضوع در نظر می‌گیریم و فرض می‌کنیم کسی نذر کرده است مادامی که زید موجود است بر او انفاق کند. می‌دانیم زید همان‌گونه که ازلی نبوده است ابدی نیز نمی‌باشد و پایانی دارد، لهذا عدم زید نسبت به قبل وجودش و بعد وجودش محقق بوده و خواهد بود و فرضاً 80 سال موجود است و اگر شک کردیم پس از 80 سال نیز وجود دارد یا خیر، آیا استصحاب عدمِ وجود پس از 80 سال جاری می‌شود؟ کسی به این استصحاب تفوه نکرده است در حالی که در بادئ نظر چنین استصحابی جاری است؛ زیرا مسبوق به عدم بوده است و وقتی استصحاب عدم زید جاری شود با استصحاب وجود زید معارضه می‌کند و لذا هیچ‌کدام جاری نمی‌شود، در حالی که کسی را سراغ نداریم گفته باشد تعارض میان عدم جعل و مجعول در موضوعات وجود دارد. ولکن آنچه مهم است نکته‌ی عدم وجود تعارض در موضوعات است. اگر به این نکته دست یافتیم و توانستیم بگوییم این نکته در احکام نیز وجود دارد، در آنجا نیز باید بگوییم استصحاب مجعول جاری است و عدم جعل جاری نیست.
امّا نکته‌ی مطلب: وجود زید نسبت به استمرار خودش تحصیص نمی‌شود و اگر پای زمان را به بحث وارد کنیم و بگوییم وجود زید در لحظه‌ی اول، در لحظه دوم و سوم و ...، در واقع صحیح نیست؛ زیرا وجود زید از این حیث واحد است و به اعتبار استمرارش تحصیص نمی‌شود؛ زیرا امرش دائر بین وجود و عدم است و گفته نمی‌شود حصه‌ای از زید نسبت به قطعه‌ی اوّل وجود دارد و نسبت به قطعه‌ی دوم مشکوک است یا ...، بلکه زید یا موجود است یا موجود نیست. لذا عدم زید قطعاً به وجود زید منتقض شده است، عدم نیز تحصیص بردار نیست. وقتی عدم زید تبدیل به وجود زید شد شک می‌کنیم این وجود زید هنوز مستمر است یا خیر؟ یا به تعبیر دیگر هست یا نیست؟ استمرار وجودش حالت سابقه دارد ولی عدم استمرارش حالت سابقه ندارد؛ زیرا عدم زید منتقض شده است. بنابراین تنها استمرار وجود زید استصحاب می‌شود؛ چون تنها یک وجود بوده است که عدمش نقض شده است و موجود شده است و وجودش نیز واحد و از حیث مورد نظر، غیر محصّص و بسیط است.
آنچه بیان شد مربوط به جعل و امر تکوینی یعنی وجود زید بود، اکنون باید دید آیا در امور اعتباری و مجعولات شرعیه نیز چنین است؟
وجوب و حرمت نیز در عالم اعتبار، جعل می‌شوند و فرض آن است که مسبوق به عدم هستند و عدم نسبت به استمرار وجوب و حرمت، حصه‌بردار نیست. احکام وضعیه نیز به اعتبار استمرارشان حصه‌بردار نیستند. مثلاً اگر گفته شد وجوب جلوس در فلان مکان که از صبح تا ظهر است، یک واحد بسیط غیر متجزی است، هرچند استمرار دارد امّا این استمرارش موجب تحصیص وجوب جلوس به حصه‌های متعدد نیست، بلکه یک واحد بسیط است که در عالم اعتبار جعل شده است؛ همان‌گونه که زید برای 80 سال جعل تکوینی شده است. بنابراین اگر بعد از ظهر، وجوب جلوس استمرار داشته باشد حصه‌ی جدیدی نیست بلکه ادامه‌ی همان وجوب قبلی است، کما اینکه اگر زید بیش از 80 سال عمر کند زید جدیدی نیست بلکه همان زید است. حال در وجوب جلوس اگر شک کنیم آیا بعد از زوال ظهر نیز استمرار دارد یا خیر، نمی‌توانیم بگوییم سابقه‌ی عدم داشته است لذا عدم استمرار وجوب تا بعد زوال را استصحاب نماییم؛ زیرا استمرار وجوب حصه ندارد و بسیط است و امرش دائر بین وجود و عدم است، بنابراین وقتی عدم آن منتقض به وجود شد تنها استصحاب وجوب جلوس جاری می‌شود که همان استصحاب مجعول است و استصحاب عدم جعل جاری نیست ...
براي دريافت متن کامل جلسه نود و ششم اينـجا را کليک کنيد.