تقریرات درس خارج اصول
حضرت آیت اللّه سیّد محمّدرضا مدرّسی طباطبایی یزدی دامت برکاته
دوره‌ی دوم ـ سال یازدهم ـ سال تحصیلی 94ـ93
جلسه 95 ـ دوشنبه 28/2/94

پاسخ دیگری بر اشکال شهید صدر رحمه الله نسبت به تعارض استصحاب عدم جعل و مجعول با استفاده از مبنای میرزای نائینی رحمه الله در تعارض اصلین

شهید صدر رحمه الله چنین اشکال کردند که استصحاب عدم جعلِ الزام نمی‌تواند با استصحاب مجعول معارضه نماید؛ زیرا استصحاب عدم جعل الزام، خودش مبتلای به معارضی به نام «استصحاب عدم جعل اباحه» است.

سید خویی رحمه الله سه پاسخ مطرح کردند که هر سه را بررسی نمودیم، امّا ممکن است پاسخ دیگری با استفاده از مبنای محقق نائینی رحمه الله داده شود. از آنجا که این مبنا در غیر ما نحن فیه نیز کارایی دارد و چه بسا در جای دیگری متعرض این مبنا نشده باشیم، مناسب است در اینجا آن را ذکر و بررسی کنیم.

بیان اصل مبنای محقق نائینیرحمه الله در تعارض دو اصل

محقق نائینی رحمه الله معتقد است هرگاه دو اصل متعارض، هر یک اثر مشترک داشته باشند و احد الأصلین اثری زائد و مختص داشته باشد، دو اصل به اعتبار اثر مشترک جاری نمی‌شوند ولی به اعتبار اثر مختص، آن اصلی که دارای اثر مختص است جاری می‌شود.

ما نحن فیه نیز از این قبیل است؛

دو اصل وجود دارد: 1. استصحاب عدم وجوب مثلاً، 2. استصحاب عدم اباحة.

این دو اصل دارای دو اثر مشترک می‌باشند که عبارت از جواز افتاء طبق مفاد هر یک است؛ یعنی مجتهد طبق اصل اوّل مثلاً می‌تواند بگوید جلوس بعد زوال واجب نیست یا طبق اصل دوم بگوید جلوس بعد زوال مباح نیست.

این اثر مشترک مترتب نمی‌شود؛ زیرا علم اجمالی وجود دارد که یکی از آنها خلاف واقع است و یکی از دو فتوا خلاف ما أنزل الله است. پس به اعتبار اثر مشترک، اصلین جاری نمی‌شوند امّا استصحاب عدم وجوب، یک اثر مختص دارد که استصحاب عدم اباحه ندارد و آن اینکه:

استصحاب عدم وجوب، معذّر در مقام عمل است؛ یعنی اگر کسی مثلاً جلوس بعد از زوال را ترک کرد عند الله عذر دارد که همان استصحاب عدم وجوب باشد، به خلاف استصحاب عدم جعل إباحه که این خاصیت را ندارد و معذّر نیست؛ زیرا اگر جاری نباشد إباحه وجود دارد و إباحه حکمی است که ترخیصی و معذّر است. لذا استصحاب عدم جعلِ إباحه تنها یک اثر دارد که جواز افتاء طبق آن است.

لهذا اصل طرفِ الزام یعنی استصحاب عدم وجوب، از آنجا که اثر زائد یعنی معذریت را دارد از این جهت، جاری خواهد بود و وقتی جاری گردد لامحاله با استصحاب مجعول درگیر می‌شود و اشکال شهید صدر بر سید خویی رحمهما الله وارد نخواهد بود.

نقد و بررسی پاسخ مذکور طبق مبنای میرزای نائینی رحمه الله

این پاسخ نیز گرچه در بادئ امر، سخن لطیفی به نظر می‌رسد امّا قابل تصدیق نیست؛ زیرا:

اصل به اعتبار آثارش متعدد نمی‌شود. اصالة عدم وجوب دو اصل نیست که یک‌بار به اعتبار جواز افتاء و یک‌بار به اعتبار معذّریت جریان یابد، بلکه یک اصل است که دو اثر یا احتمالاً بیش از دو اثر دارد. و وقتی جریان این اصل با جریان اصل دیگر قابل التزام نباشند زیرا تجویز مخالفت قطعیه‌ی عملیه لازم می‌آید، در واقع اصل ساقط می‌شود نه اینکه اصل از حیثیتی ساقط می‌شود و از حیثی دیگر جاری می‌شود؛ زیرا اصل انحلال پذیر نیست تا به اعتبارهای مختلف انحلال پیدا کند.

حال اگر یک اثر از اصلی با اثر اصل دیگر قابل جمع نباشد چون تجویز مخالفت قطعیه عملیه می‌شود، در واقع اصلین جاری نمی‌شود و جریان یک اصل دون دیگری ترجیح بلا مرجّح است و لامحاله حکم به سقوط اصلین می‌شود و در نتیجه اشکال شهید صدر رحمه الله وارد است و استصحاب مجعول بلا معارض جاری می‌گردد.

تتمه‌ای در بیان برخی تفصیلات، طبق مبنای مرحوم نراقی و تابعین او

سید خویی رحمه الله و برخی پیروان ایشان که قائل به معارضه‌ی استصحاب مجعول و عدم جعل شده‌اند، تصریح کرده‌اند که این معارضه در خصوص احکام الزامیه است امّا در احکام غیر الزامیه مانند شکّ در مباح بودنِ چیزی که قبلاً مباح بوده است می‌توانیم استصحاب إباحه را جاری نماییم و معارض به استصحاب عدم اباحه نمی‌باشد. اینکه معارض به استصحاب عدم اباحه نمی‌شود، می‌تواند مبتنی بر دو بیان باشد که هر دو بیان در کلمات سید خویی رحمه الله وجود دارد ...
 

براي دريافت متن کامل جلسه نود و پنجم  اينـجا را کليک کنيد.