تقریرات دروس خارج فقه
حضرت آیت الله سیّد محمّد رضا مدرّسی طباطبایی یزدی (دامت برکاته)
سال تحصیلی 94-1393
جلسه‌ی هشتاد و چهارم؛ یک‌شنبه 16/1/1394

2. صحیحه‌ی ابو حمزة ثمالی:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیهما السلام عَنْ قَوْلِ عَلِيٍّ علیه السلام يَتَرَادَّانِ‏ الْفَضْلَ‏ فَقَالَ: كَانَ عَلِيٌّ علیه السلام يَقُولُ ذَلِكَ قُلْتُ: كَيْفَ يَتَرَادَّانِ؟ فَقَالَ: إِنْ كَانَ الرَّهْنُ أَفْضَلَ مِمَّا رُهِنَ بِهِ ثُمَّ عَطِبَ رَدَّ الْمُرْتَهِنُ الْفَضْلَ عَلَى صَاحِبِهِ وَ إِنْ كَانَ لَا يَسْوَى رَدَّ الرَّاهِنُ مَا نَقَصَ مِنْ حَقِّ الْمُرْتَهِنِ قَالَ: وَ كَذَلِكَ كَانَ قَوْلُ عَلِيٍّ علیه السلام فِي الْحَيَوَانِ وَ غَيْرِ ذَلِكَ.

ابو حمزه‌ی ثمالی می‌گوید از امام باقر علیه السلام درباره‌ی قول امیرالمؤمنین علیه السلام که فرمودند «يَتَرَادَّانِ‏ الْفَضْل» سؤال کردم. حضرت فرمودند امیرالمؤمنین علیه السلام چنین می‌فرمودند. عرض کردم: چگونه فضل را برگردانند؟ حضرت فرمودند: اگر عین مرهونه بیشتر از آن چیزی است که راهن رهن گرفته، سپس عین مرهونه تلف شد، مرتهن باید مازاد را برگرداند و اگر مال مرهونه مساوی با رهن نیست [یعنی کمتر باشد] در این صورت راهن ما به التفاوت را به مرتهن بپردازد. سپس حضرت فرمودند: قول امیرالمؤمنین علیه السلام در مورد حیوان و غیر حیوان چنین بود.

این روایت از لحاظ سند تمام است و مراد از ابو حمزة به قرینه‌ی حسن بن محبوب و این‌که از امام باقر علیه السلام نقل کرده، ابو حمزه‌ی ثمالی است. ضعف سهل بن زیاد هم ضربه‌ای به سند نمی‌زند چون در آن طبقه احمد بن محمد هم واقع شده که قاعدتاً احمد بن محمد بن عیسی اشعریِ ثقه است البته اگر احمد بن محمد بن خالد هم باشد باز ثقه است.

مرحوم امام این روایت را شاهد می‌گیرند که طرفین باید ترادّ کنند و ترادّ هم مطلق است و شامل مثلی و قیمی هر دو می‌شود، مراد از «فضل» هم یعنی قیمت آن بیشتر باشد، پس معلوم می‌شود ضمان در تمام اشیاء به قیمت است إلا ما خرج بالدلیل.

مناقشه در استدلال مرحوم امام قدس سره

خدمت مرحوم امام عرض می‌کنیم این‌جا که امام علیه السلام فرمودند اگر عین مرهونه کمتر از حق مرتهن بود، باید راهن ما به التفاوت را بپردازد، در این صورت اگر آن‌چه بر ذمه‌ی راهن بود مثلی بود مانند گندم، در این‌جا راهن چه چیزی را باید برگرداند آیا مازاد گندم را باید بپردازد یا قیمت آن را؟ در این‌جا هیچ کس قائل نشده که راهن می‌تواند پول آن را برگرداند و اگر چنین حکمی در فقه وجود داشت آشکار می‌شد؛ چون خلاف سیره و ارتکازات عرفیه است. بنابراین معلوم می‌شود حضرت بیش از این در مقام بیان نبودند که طرفین باید مازاد را برگردانند، امّا از این جهت که کیفیت ردّ چگونه باید باشد در مقام بیان نبودند.

و امّا این‌که گفته شود مورد مثلی قطعی بود تخصیص به روایت وارد شده، با شاکله‌ی روایت سازگار نیست.

3. حسنه‌ی کالصحیحه‌ی محمد بن قیس:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَيْسٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیهما السلام قَالَ: قَضَى أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي الرَّهْنِ إِذَا كَانَ أَكْثَرَ مِنْ مَالِ الْمُرْتَهِنِ فَهَلَكَ أَنْ يُؤَدِّيَ الْفَضْلَ إِلَى صَاحِبِ الرَّهْنِ وَ إِنْ كَانَ الرَّهْنُ أَقَلَّ مِنْ مَالِهِ فَهَلَكَ الرَّهْنُ أَدَّى إِلَى صَاحِبِهِ فَضْلَ مَالِهِ وَ إِنْ كَانَ الرَّهْنُ يَسْوَى مَا رَهَنَهُ فَلَيْسَ عَلَيْهِ شَيْ‏ءٌ.

محمد بن قیس از امام باقر علیه السلام چنین نقل می‌کند که امیرالمؤمنین علیه السلام درباره‌ی رهن قضاوت کردند که اگر رهن بیشتر از مال مرتهن بود و تلف شد، مرتهن باید فضل و مازاد آن را به راهن برگرداند و اگر کمتر از مال مرتهن بود و هلاک شد، راهن باید ما به التفاوت را به مرتهن بپردازد، و اگر رهن مساوی مال مرتهن بود بر عهده‌ی او چیزی نیست.

[سند مرحوم صدوق به محمد بن قیس تمام است و چون ابراهیم بن هاشم در آن واقع شده، لذا از آن تعبیر به حسنه‌ی کالصحیحه می‌شود.]

این روایت نیز مانند روایت قبل می‌باشد و دلالتی بر مطلب ندارد ...
 

براي دريافت متن کامل جلسه هشتاد و چهارم  اينـجا را کليک کنيد.