تقریرات دروس خارج فقه
حضرت آیت الله سیّد محمّد رضا مدرّسی طباطبایی یزدی (دامت برکاته)
سال تحصیلی 94-1393
جلسه‌ی بیست و دوم؛ یکشنبه 18/8/93
تطابق بین ایجاب و قبول
یکی دیگر از شروطی که مرحوم شیخ برای عقد ذکر می‌فرماید تطابق بین ایجاب و قبول است؛ یعنی همان چیزی را که موجب ایجاب کرده قابل قبول کند؛ نه این‌که موجب مثلاً بیع را إنشاء کند ولی قابل هبه را بپذیرد، موجب بیعِ کتاب را إنشاء کند ولی قابل بیع قلم را قبول کند، یا موجب ثمن را به هزار تومان ایجاب کند ولی قابل به نهصد قبول کند، موجب با شرط ایجاب کند ولی قابل بدون شرط یا با شرط دیگر قبول کند، موجب بیع را برای مشتری خاصی إنشاء کند ولی شخص دیگری قبول کند و ... . پس ایجاب و قبول باید از حیث مضمون ـ نه لفظ ـ کاملاً تطابق داشته باشند؛ چه از لحاظ خصوصیت ثمن و مثمن، چه در خصوصیت مشتری و چه در شروط و توابع عقد. لذا اگر در یکی از این امور اختلاف داشته باشند عقد منعقد نمی‌شود.
کلام شیخ قدس سره در تطابق بین ایجاب و قبول
شیخ قدس سره در توجیه این شرط می‌فرماید: از آن‌جا که قبول، مقوّم بیع است و قبول یعنی رضایت به ایجاب، پس باید بین ایجاب و قبول تطابق باشد و الا اگر تطابق نباشد رضایت به ایجاب هم نیست و در نتیجه عقد محقق نمی‌شود.
ولی این مقدار در تعلیل این شرط کافی نیست؛ زیرا ایجاب مشتمل بر امور متعددی است که بعضی مقوّم معامله است مانند «عنوان بیع» که در این صورت اگر قبول تطابق نداشته باشد رضایت به ایجاب وجود ندارد؛ چراکه واضح است اگر ایجاب به نحو بیع بوده ولی قبول به نحو غیر بیع باشد، قابل رضایت به ایجاب ندارد، امّا نسبت به بعضی دیگر که مربوط به خصوصیات معامله بوده و مقوّم آن نیست ـ مثل اوصاف ثمن، مثمن و بعض شروط دیگر ـ اگر تطابق نباشد ممکن است این شبهه مطرح شود که قبول محقق شده و رضایت به ایجاب وجود دارد، إلا این‌که رضایت نسبت به اصل ایجاب بوده نه تمام آنچه در ایجاب مطرح شده است؛ مثلاً اگر بایع بگوید کتابم را به صد هزار تومان «پول نو» فروختم و مشتری بیع را قبول کند امّا شرط «نو بودن پول» را نپذیرد، در این صورت رضایت به اصل ایجاب دارد هرچند رضایت به تمام ایجاب ندارد.
لذا مناسب بود مرحوم شیخ این را نیز در تعلیل اضافه می‌کردند که چون ایجاب در عالم اعتبار، یک واحدِ غیر قابل تفکیک بوده و منحل به چند امر مستقل نمی‌شود، پس اگر مشتری بخشی از ایجاب ـ ولو بخش غیر مقوّم ـ را نپذیرد، در این صورت دیگر معاقده و معاهده صدق نمی‌کند و در نتیجه «بیع» و «تجارت» هم صدق نمی‌کند؛ چراکه بیع و تجارت، فردی از افراد معاقده می‌باشد.
سپس مرحوم شیخ مثال‌هایی برای عدم تطابق بین ایجاب و قبول ذکر می‌کند که نظیر آن ممکن است در معاملاتِ رایج بین مردم اتفاق بیفتد، مانند:
1. اگر بایع به شخصی که وکیل در خرید برای دیگری می‌باشد بگوید «بعت هذا من موکّلک بکذا» ولی وکیل به هر دلیل ـ مثلاً چون قیمت را ارزان می‌بیند ـ برای خودش قبول کند و بگوید «اشتریته لنفسی»، در این صورت بیع منعقد نمی‌شود؛ زیرا بین ایجاب و قبول مطابقت از حیث مشتری خاص وجود ندارد. امّا اگر موکّل خودش حاضر باشد و «قبلتُ» بگوید بیع منعقد می‌شود هر چند مخاطب در بیع نیست؛ زیرا وکیل گرچه مخاطب در بیع است ولی قائم مقام موکّل بوده و مشتری در حقیقت خودِ موکّل است. پس اگر خود موکّل قبول کند، بیع صحیح است. عکس این صورت هم صحیح است، یعنی اگر بایع خطاب به خود مشتری بگوید «بعتُک کتابی» ولی مشتری به وکیلش امر کند که «قبلتُ» بگوید، بیع منعقد می‌شود. و ما اضافه می‌کنیم اگر وکیل از قبل معامله، وکیل مطلق باشد و قبولِ بیع کند، باز هم بیع صحیح است [هرچند موکّل فی المجلس امر به قبول نکرده باشد].
2. اگر بایع بگوید «بعتک الکتاب بکذا» امّا مشتری بگوید «اشتریت نصفه بتمام الثمن أو نصفه» یعنی بیع نصف کتاب را به تمام ثمن یا نصف آن قبول کند، بیع منعقد نمی‌شود. هم‌چنین اگر بایع بگوید «کتابم را به صد درهم فروختم» ولی مشتری بگوید «کتاب را به ده دینار خریدم» بیع منعقد نمی‌شود.
3. اگر بایع به دو نفر بگوید «بعتکما الکتاب بألف» امّا فقط یکی از آن دو قبول کند و بگوید «اشتریت نصفه بنصف الثمن»، در این صورت بیع صحیح نیست؛ زیرا آنچه که بایع إنشاء کرده فروش تمامِ کتاب به دو نفر بوده؛ نه نصف کتاب به یک نفر. پس این‌که فقط یکی از آن دو، نصف کتاب را بپذیرد تطابق با ایجاب نداشته و در نتیجه عقد صحیح نیست.
مرحوم شیخ در ادامه می‌فرماید: «و لو قال كلٌّ منهما ذلك، لا يبعد الجواز»؛ یعنی اگر هر یک از دو مشتری نصف بیع را قبول کند، بعید نیست بیع صحیح باشد. به نظر کلام شیخ قدس سره درست است؛ چراکه قبول هر یک از دو مشتری نسبت به نصف مبیع، در حقیقت تفصیل آن ایجاب مجمل در مقام قبول است؛ زیرا عبارةٌ أخرای «بعتکما بألف»، «بعتُ نصف الکتاب من کل واحد منکما» می‌باشد. پس تطابق بین ایجاب و قبول حفظ شده است ...
براي دريافت متن کامل جلسه بیست و دوّم اينـجا را کليک کنيد.