تقریرات درس خارج اصول
حضرت آیت اللّه سیّد محمّدرضا مدرّسی طباطبایی یزدی دامت برکاته
دوره‌ی دوم ـ سال یازدهم ـ سال تحصیلی 94ـ93
جلسه 20 ـ یک‌شنبه 25/8/93

تنبیه ششم: تعارض ضررین

هرچند عنوان این تنبیه، تعارض ضررین است امّا مطالبی نیز در آن مطرح خواهد شد که ربطی به تعارض به معنای خاص در قاعده‌ی لاضرر ندارد. در هر حال فروعی ذیل این عنوان بیان شده است که به مهم‌ترین آنها خواهیم پرداخت.

فرع اوّل

اگر امر دائر شود که شخصی باید یکی از دو ضرر حرام را مرتکب شود؛ مثلاً در تنگنایی قرار گرفته است که یا باید دست خود را قطع کند یا پای خود را و علی الفرض قطع عضو حرام است، در چنین جایی تکلیف این شخص چیست؟ در چنین مواردی دو صورت وجود دارد:

1. گاهی ممکن است اهمیت دو ضرر مساوی باشد؛ یعنی در مثال مذکور ضرری که از نقص هر یک از دو عضو حاصل می‌شود یکسان باشد، لذا شخص در این حالت مخیّر است و می‌تواند یکی از آنها را اختیار کند.

2. گاهی نیز احد الضررین دارای اهمیت بیشتری است. در این صورت نیز روشن است که باید بر اساس قوانین باب تزاحم، ضرری را که اهمیت بیشتری دارد ترک نماید و ضرری که اهمیت کمتری دارد مرتکب شود.

همچنین اگر یکی از دو ضرر احتمال اهمیت داشته باشد باید آن ضرر محتمل الاهمیة ترک شود؛ زیرا در باب تزاحم، محتمل الاهمیة مقدم است و از ارتکاب آن رفع ید می‌شود و دیگری را مرتکب می‌شود.

آری، اگر هر دو احتمال اهمیت داشته باشد، فرد مخیّر است.

فرع دوم

اگر کسی در شرایطی قرار گرفت که باید به دیگری یکی از دو ضرر را وارد کند؛ مثلاً کسی قصد جان او را کرده است و این شخص برای فرار از هلاکت مجبور است مثلاً شیشه‌ی منزل کسی را بشکند و فرار کند و یا درخت کسی را قطع کند و از مهلکه فرار کند.

در این فرع نیز همان مطالب فرع اوّل جاری است؛ یعنی اگر دو ضرر مساوی باشند این شخص مخیّر است و اگر در هر دو احتمال اهمیّت می‌دهد باز مخیّر است، ولی اگر یک ضرر اهمیّت بیشتری دارد یا احتمال اهمّیت بیشتری دارد باید مرتکب ضرر دیگر شود و اجتناب از ضرر اهمّ را مقدّم بدارد.

فرع سوم

اگر امر دائر شود بین إضرار به یکی از دو نفر؛ مثلاً شخص الف و شخص ب، وظیفه چیست؟

علما برای این فرع سوم، سه قسم در نظر گرفته‌اند. امّا قبل از بیان اقسام، مثال دارج و معروفی که در این مسأله ذکر شده است را بیان می‌کنیم.

مثال: اگر سر گاوِ شخص الف داخل خمره‌ی شخص ب شود و نتوانیم خمره را به شکل سالم از سر گاو خارج کنیم وظیفه چیست؟ هرچند این مثال یک مثال ساده و عامیانه است، امّا ممکن است این مسأله دارای مثال‌های پیچیده‌تری باشد که با حلّ مثال ساده می‌توان راه‌حل را بر مثال‌های پیچیده‌تر تطبیق نمود.

صورت اول

ممکن است حادثه‌ی مضرّه به فعل احد المالکین رخ داده باشد؛ مثلاً در مثال مذکور ممکن است صاحب گاو به طمع تغذیه‌ی گاو از علوفه‌ی داخل خمره کاری کرده که گاو سرِ خود را داخل خمره کرده است. در این حالت، حادثه مستند به صاحب گاو است و روشن است که ضرر، مستند به صاحب گاو است و صاحب خمره می‌تواند به مالک گاو بگوید سرِ گاو باید بریده شود و سپس از خمره خارج شود تا خمره سالم بماند؛ زیرا صاحب خمره مسلط بر مال خود است و حق دارد خمره را حفظ کند. مگر اینکه در اثر فعل صاحب خمره اسرافی رخ دهد که بدانیم شارع راضی بدان نیست، که البته در مثال ما چنین چیزی وجود ندارد؛ زیرا بر فرض که سر گاو بریده شود می‌توان از گوشت گاو استفاده کرد و حتی اگر از گوشت آن استفاده نشود در حدّی نیست که نتوان برای حفظ خمره، طالب سر بریدن گاو شد تا عدوانی را که بر مال صاحب خمره شده رفع کنیم و حرمت اسراف عادی نیز با لاضرر به نفع صاحب خمره رفع می شود.

صورت دوم

ممکن است این حادثه‌ی مضرّه، به فعل شخص ثالثی رخ داده باشد؛ یعنی شخصی باعث شده است که سرِ گاو شخص الف در خمره‌ی شخص ب قرار گیرد، در این صورت نیز روشن است که شخص ثالث ضامن است و اکنون باید با اتلاف یکی و پرداخت خسارت آن، مشکل را حل کند.

صورت سوم

ممکن است این حادثه‌ی مضره در اثر یک حادثه‌ی سماوی رخ داده باشد. فرض کنید در اثر زلزله یا حادثه‌ای مانند آن، خمره از جایش واژگون شود و بر سر گاو قرار گیرد، در این حالت تکلیف چیست؟

اگر صاحب گاو و خمره مصالحه نمایند جای بحث نیست، ولی اگر مصالحه‌ای صورت نگیرد و بخواهند به مُرّ حق عمل نمایند وظیفه کدام است؟

سخن مشهور در حلّ صورت سوم

به مشهور نسبت داده شده است که در این موارد، آنچه ضررش کمتر است انجام می‌شود و مال دیگری محفوظ می‌ماند و ضرر از کسی که مالش سالم مانده اخذ می‌شود. در مثال مذکور باید خمره که علی‌الفرض ارزان‌تر است شکسته شود و گاو را خلاص نمایند و قیمت خمره از صاحب گاو اخذ شود و به صاحب خمره داده شود. امّا دلیل این فتوا چیست؟

بعضی اعاظم فرموده‌اند مستندی برای این فتوا وجود ندارد إلا آنچه بعضی فرموده‌اند که عبارتست از اینکه:

از آنجا که عبید نسبت به پروردگار عالم علی‌السویّه هستند، پس کأنّ دو ضرر بر شخص واحد وارد شده است. در این حالت باید اقلّ ضرراً انتخاب شود و قیمت خمره از صاحب گاو گرفته شود و به صاحب خمره داده شود ...
 

براي دريافت متن کامل جلسه بیستم  اينـجا را کليک کنيد.