تقریرات درس خارج اصول
حضرت آیت اللّه سیّد محمّدرضا مدرّسی طباطبایی یزدی دامت برکاته
دوره‌ی دوم ـ سال یازدهم ـ سال تحصیلی 94ـ93
جلسه ششم ـ یک‌شنبه 6/7/93
راه دوم در تصحیح وضوی ضرری: ترتّب
همان‌گونه که در تزاحم اهمّی با صلاة اگر کسی اهم را ترک کند و مشغول نماز شود با امر ترتبی نماز او تصحیح می‌شود، در ما نحن فیه نیز می‌توان گفت وظیفه‌ی مکلف هنگام ضرری بودن وضو، تیمم است ولی اگر مکلف، تیمم را ترک کرد به امر ترتبی باید طهارة مائیه بیاورد.
مرحوم نائینی می‌فرمایند این راه نیز درست نیست؛ زیرا ترتب مربوط به جایی است که قدرت شرعاً در فعلیت تکلیف اخذ نشده باشد، اما اگر در دو واجب، قدرت شرط شرعی باشد جای جریان ترتب نخواهد بود و در ما نحن فیه قدرت در وجوب وضو شرط شرعی است.
راه سوم تصحیح وضوی ضرری
ممکن است کسی مدعی شود که اساساً وجوب تیمم در واقع رخصت است نه عزیمت؛ بدین معنا که خداوند متعال در این شرایط اجازه داده است مکلفین با تیمم نماز بخوانند، اما الزامی در این زمینه نفرموده است، در نتیجه با ضرری بودن وضو می‌توان تیمم کرد؛ نه اینکه تیمم واجب باشد.
مرحوم نائینی این راه را نیز صحیح نمی‌داند؛ زیرا لسان لاضرر لسان حکومت است و حکومت در قوّه‌ی تخصیص است و کأنّ شارع فرموده است: «توضأ إلا اذا کان هذا الحکم ضرریاً» و این حکم یک استثناء خواهد بود. در نتیجه نسبت به وضوی ضرری امری وجود ندارد و از وجوب خارج شده است، بنابراین نمی‌تواند به معنای رخصت باشد؛ زیرا امر تنها به تیمم و وضوی غیر ضرری وجود دارد.
راه چهارم در تصحیح وضوی ضرری
ممکن است کسی مدعی شود که با لاضرر لزوم توضؤ برداشته می‌شود اما جواز برداشته نمی‌شود؛ یعنی در حقیقت وجوب از دو چیز تشکیل شده است:
1. تجویز انجام وضو، 2. الزام وضو.
آنچه که ضرر دارد الزام وضو است، ولی تجویز وضو که ضرری ندارد. لذا مکلف مختار است و می‌تواند وضو بگیرد یا تیمم انجام دهد. بنابراین لاضرر فقط الزام را برمی‌دارد و مکلف علی‌رغم ضرری بودن وضو دارای جواز وضو می‌باشد و وضویش صحیح است.
جناب محقق نائینی رحمه الله می‌فرمایند: این راه نیز اشتباه است؛ به دلیل آنکه تکالیف در یک تحلیل عقلی ذهنی به جواز و لزوم منحل می‌شوند و گرنه به حسب واقع و نیز تلقّی عرف و موضوعِ احکام بودن، وجوب یک امر بسیط است و جوازی که در ضمن الزام وجود دارد وجودی جدای از الزام ندارد و تنها با تحلیل عقلی از الزام جدا می‌شود و لذا امر وجوب، دائر بین وجود و عدم است و قابل تجزیه نیست و اعتبار وجوب، هرگز ترکیبی از جواز و الزام نیست.
نتیجه آنکه راهی برای تصحیح وضوی ضرری وجود ندارد.
محقق نائینی رحمه الله در ادامه می‌فرمایند: دلیل بررسی تفصیلی این مسأله آن است که بعض اعاظم در مسأله‌ای نظیر این، تصریح به صحت وضو کرده‌اند. اگر کسی وضوی حرجی بگیرد به تصریح بعضی اعاظم آن وضو درست است، در حالی که قضیه‌ی وضوی حرجی و وضوی ضرری یکسان است و اگر وضوی حرجی صحیح باشد وضوی ضرری نیز صحیح است. لذا به تفصیل بیان کردیم که وضوی ضرری صحیح نیست و راهی برای تصحیح آن وجود ندارد، در نتیجه مسأله‌ی وضوی حرجی هم این‌گونه خواهد بود و مبادا کسی تحت تأثیر فتوای بعض اعاظم قرار گیرد و این وضو را صحیح بداند.
نقد و بررسی فرمایشات محقق نائینی رحمه الله در تنبیه سوم (جریان لاضرر در وضو و صوم)
از آنجا که بررسی تک‌تک فرمایشات محقق نائینی رحمه الله نیاز به فرصت و زمان بیشتری دارد و از سویی نیازی به بررسی مستوعب نیست، لذا اهم مطالب ایشان را بررسی خواهیم کرد.
مطلب اول
مرحوم نائینی در توجیه فتوای مشهور به گونه‌ای سخن گفتند که گویا تنها دلیل بر عدم وجوب صوم و وضوی ضرری، قاعده‌ی لاضرر است و در نتیجه در صدد تطبیق قاعده‌ی لاضرر با فتاوای شیخ; و مشهور برآمدند و فرمایشات مفصلی ذکر کردند، در حالی که همان‌گونه که فی‌الجمله خود ایشان تذکر دادند و امر واضحی نیز هست، ما نمی‌توانیم بگوییم که مشهور با اتکال به قاعده‌ی لاضرر این فتاوی را ذکر کرده‌اند تا بخواهیم لاضرر را علی‌رغم ظاهرش (ضرر واقعی) توجیه نماییم، بلکه اصلاً آیه‌ی شریفه به ضمیمه‌ی برخی روایات وضو، نسبت به کسی که تمکّن از آب ندارد بیان می‌کند که وظیفه‌اش تیمم است نه وضو، لذا وضو با اعتقاد بر ضرری بودن آن هیچ وجوبی ندارد تا با لاضرر برداشته شود، بلکه از اول اطلاقی در دلیل وجوب وضو وجود ندارد تا مرحوم نائینی دچار مشکل شود که چگونه لاضرر ضرر اعتقادی را برمی‌دارد نه ضرر واقعی را. بنابراین باید گفت از ابتدا وجوب وضو شامل کسی که اعتقاد به ضرری بودن وضو دارد نمی‌شود؛ زیرا این فرد متمکن از استعمال آب نیست.
حتی با غمض عین از دلالت آیه‌ی مبارکه، از روایات خاصه‌ی باب وضو و غسل و صوم استفاده می‌شود کسی که از وضو و غسل و صوم متضرر می‌شود بر او وضو و غسل و صوم واجب نیست، لهذا حتی اگر لاضرر وجود نداشت باز وضوی ضرری وجوبی نداشت. حتی از روایات خاصه به دست می‌آید کسی که خوف ضرر دارد وظیفه‌اش از وضو به تیمم منتقل می‌شود و اعتقاد به ضرر نیز لازم نیست و معلوم است که خوف همیشه همراه ضرر واقعی نیست. بنابراین معلوم نیست که اصحاب در این فتوا به لاضرر تمسک کرده باشند تا مرحوم نائینی برای توجیه این فتوا و لاضرر دچار مشکل شود ...
براي دريافت متن کامل جلسه ششم اينـجا را کليک کنيد.