تقریرات درس خارج فقه
حضرت آیت الله سیّد محمّد رضا مدرّسی طباطبایی یزدی (دامت برکاته)
سال تحصیلی 94-1393
جلسه‌ی هفتم؛ دوشنبه 31/6/93

کلام محقق نایینی قدس سره در عدم تحقق ایجاب بیع با «اشتریتُ»

محقق نائینی رحمه الله به حسب تقریرات منیة الطالب فرموده است «اشتریتُ» نمی‌تواند به عنوان ایجاب بیع واقع شود؛ زیرا همان‌طور که ادباء و لغویین گفته‌اند باب افتعال برای پذیرش، مطاوعه و قبول وضع شده، لذا مناسب نیست در ایجاب استعمال شود؛ چراکه ایجابْ «فعل» و «انجام عمل» بوده و ضد مطاوعه و قبول می‌باشد و اگر احیاناً باب افتعال در «فعل» به کار ‌رود ـ مانند «اکتسبت» به معنای «کسبت» ـ خلاف ما وضع له یا خلاف ظاهر محاورات عرفی است. پس نه وضع باب افتعال اقتضاء می‌کند «اشتریتُ» در ایجاب استعمال شود و نه ظاهر.

دفاع محقق اصفهانی قدس سره از تحقق ایجاب بیع با «اشتریت»

محقق اصفهانی قدس سره که احتمالاً کلامشان ناظر به کلام محقق نایینی قدس سره است در دفاع از تحقق ایجاب بیع با «اشتریتُ» می‌فرماید: در «اشتراء» و «ابتیاع» گرچه مفهوم «مطاوعه» أخذ شده ـ کما این‌که معروف از هیأت «افتعال» و «تفعّل» مطاوعه است ـ ولی این مطاوعه، مطاوعه‌ و پذیرش فعل غیر نیست تا متمحّض در قبول باشد، بلکه این مطاوعه [اعم بوده و] به معنای «اتخاذ المبدأ» است؛ یعنی فاعلْ آن مبدأ و مادّه را اتخاذ کرده است؛ چه آن مبدأ از فعل غیر صادر شده باشد [مانند «اتَّهبَ» که قبول هبه‌ی غیر است] و چه از نفس ذات صادر شده باشد، مانند «احتطبَ» که یعنی هیزم جمع کرد؛ نه این‌که کسی به او هیزم داده باشد، یا «اکتسبَ» که یعنی «کسب» انجام داد، یا «اتّجرَ» یعنی «تجارت» کرد.

بنابراین «اشتراء» به معنای «اتخاذ شراء» است که اگر شراء به مال خودش تعلق گرفته باشد به معنای فروش است و اگر به مال غیر تعلق گرفته باشد به معنای «اتخاذ البیع من الغیر» است که همان خرید و مصداق قبول می‌باشد؛ یعنی اگر بگوید: «اشتریتُ کتابی» به معنای «بعتُ کتابی» است و اگر بگوید «اشتریتُ کتابک» به معنای خرید کتاب است.

محقق اصفهانی می‌فرماید:‌ از این‌جا معلوم می‌شود که «اشتراء» مشترک معنوی بین «بیع» و «شراء» و به معنای «اتخاذ الشراء» است [پس استعمال «اشتریتُ» در ایجاب بیع مناسب با مفهوم لغوی اشتراء بوده و مبتنی بر این‌که «اشتراء» از الفاظ اضداد باشد نیست.] و این‌که توهم شده «اشتراء» از اضداد بوده و مشترک لفظی بین بیع و شراء است درست نیست.

این سخن محقق اصفهانی مورد پذیرش تلمیذش سید خویی قدس سره نیز واقع شده است.

نقد کلام محقق اصفهانی قدس سره

این کلام محقق اصفهانی قدس سره که مطاوعه‌ی در باب «افتعال» و «تفعّل» به معنای اتخاذ مبدأ است؛ سواءاً کان من فعل الغیر ام لا ـ نه صرفاً قبول فعل غیر ـ سخن درستی است، بلکه ما می‌گوییم: باب «انفعال» نیز این چنین است؛ یعنی اعم از آن است که قبول فعل غیر باشد، مثل «کسرتُه فانکسَرَ» یا اتخاذ مبدأ باشد [که صادر از نفس ذات است]، مانند «انکسر» نسبت به کاسه‌ای که خود به خود می‌شکند. پس باب «افتعال» و «تفعّل» و حتی «انفعال» گرچه در مطاوعه‌ی حقیقی ـ یعنی پذیرش فعل غیر ـ استعمال می‌شود ولی این خارج از حاقّ لغت است و حاق لغت به معنای اتخاذ المبدأ است.

اما این‌که فرمودند «اشتراء» مشترک معنوی بین «خرید» و «فروش» است درست نیست؛ چون در اصل ماده‌ی اشتراء چیزی وجود ندارد که جامع بین خرید و فروش باشد در حالی که این دو معنا با حفظ تضادّشان در مادّه موجود است. به عبارت دیگر مبدأ در «اشتریت» به معنای فروش با مبدأ در «اشتریت» به معنای خرید متفاوت است؛ یکی فعل حقیقی است ـ در همان عالم اعتبار ـ و دیگری انفعال حقیقی و قبول است، در حالی که اگر مشترک معنوی بود باید مبدأ در هر دو یکی بود.

«قبول» در خرید نظیر قبول مادّه نسبت به صورت است یا نظیر پذیرش اثر است در مثل موم نسبت به فشاری که بر آن وارد می‌شود، ولی «ایجاب» در فروش به معنای اثر گذاشتن و اعمال کردن است. بنابراین دو مفهوم خرید و فروش که یکی فعل و دیگری انفعال است با هم تقابل داشته و وجه اشتراکی ندارند تا مشترک معنوی باشند.

محتمل است «فتدبّر» در انتهای کلام ایشان هم اشاره به همین مطلب باشد که مطاوعه‌ی در «اشتریت» به معنای خرید، غیر از مطاوعه‌ی به معنای اتخاذ مبدأ است ...
 

براي دريافت متن کامل جلسه هفتم  اينـجا را کليک کنيد.