تقریرات درس خارج فقه
حضرت آیت الله سیّد محمّد رضا مدرّسی طباطبایی یزدی (دامت برکاته)
سال تحصیلی 93-1392
جلسه‌ی ششم؛ یک‌شنبه 30/6/93

توجیه اشتراء در کریمه به معنای خرید در کلام فخر رازی

بعضی بر خلاف نظر جمهور مفسرین، اشتراء را در آیه‌ی شریفه به همان معنای خرید گرفته‌اند. در میان عامه فخر رازی در تفسیرش مفاتیح الغیب با این‌که هر دو احتمال را مطرح کرده ولی از آن‌جا که اشتراء معمولاً به معنای خرید به کار می‌رود تلاش کرده که در کریمه نیز اشتراء را به معنای خرید بگیرد.

ایشان در توجیه کلامش می‌گوید: گاهی مکلف که از عذاب الهی خوف بر نفس دارد که مبادا در روز جزاء به غل و زنجیر کشیده شده و رهسپار جهنم گردد، اعمالی را اتیان می‌کند که گمان می‌کند با آن اعمال می‌تواند نفس خود را خریده و از عذاب الهی خلاص کند. یهودیان نیز که سخن کریمه درباره‌ی آنان است چنین گمان کردند با اعمالی که اتیان کردند نفس خود را از عذاب الهی خریداری کرده و به ثواب می‌رسند، در حالی که خداوند متعال آنان را مذمت کرده و می‌فرماید: (بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ يَكْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللَّه‏)؛ بد چیزی است آن‌چه که به آن، جان‌هایشان را خریدند این‌که کفر بما انزل الله ورزیدند.

فخر رازی می‌گوید: این وجه که اشتراء به معنای خرید باشد اقرب به معنا و لفظ است از احتمال اول که به معنای فروش باشد.

نقد کلام فخر رازی

این‌که ایشان گفت اشتراء به معنای خرید باشد اقرب به لفظ است درست است؛ چراکه اشتراء انصراف به خرید داشته و اگر حقیقت در فروش نیز باشد به نحو شاذّ استعمال شود، کما این‌که در بقیه‌ی آیات شریفه نیز اشتراء به معنای خرید است.

اما این‌که اقرب به معنا باشد نمی‌توانیم قبول کنیم، چرا که ایشان این‌طور توجیه کرد که یهود با اعمالی که انجام دادند نفسشان را از عذاب الهی خریدند، در حالی که این توجیه با مذمتی که آیه‌ی شریفه نسبت به آن اشتراء و خرید کرده سازگاری ندارد؛ چون چنین خریدی که انسان بتواند نفس خودش را با انجام دادن اعمالی ـ هر چند اعمال سیئه ـ از عذاب الهی بخرد آن‌ چنان مذمتی ندارد با توجه به این‌که مذمت متوجه اشتراء است؛‌ نه آن عمل زشت، چون خیلی ربح کرده که با دادن ثمن بد توانسته است خودش را از آتش جهنم آزاد کند.

توجیه اشتراء در کریمه به معنای خرید در کلام سید خویی قدس سره

در میان شیعه نیز سید خویی قدس سره با غیر وجیه خواندن توجیه فخر رازی، وجه دیگری را در توجیه اشتراء به معنای خرید ابداع کرده و می‌فرماید: آیه‌ی شریفه (بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ يَكْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللَّه‏‏) این‌چنین نیست که انحلالی بوده و توبیخ و مذمت در آن بر هر یک از افراد یهود ـ با قطع نظر از دیگری ـ باشد تا گفته شود مناسب آن است که اشتراء به معنای فروش باشد، بلکه آیه‌ی مبارکه نگاه به جمع یهود دارد به لحاظ این‌که جمعی نفس و دین جمع دیگر را به ثمن بخس خریدند؛ به این صورت که علمای یهود نفس عوام را با کفری که به آن‌ها تحویل دادند خریدند و عوام یهود نیز نفس علما را با باطل‌هایی که به آنان تحویل دادند خریدند. پس هر کدام به اعتباری بایع و به اعتباری مشتری‌اند. آیه‌ی شریفه از این حیث که یهود نفس یکدیگر را در مقابل کفر بما انزل الله خریدند توبیخ و مذمت می‌کند؛ یعنی علما که نفس عوام را با کفر خریدند بد کردند و عوام هم که نفس علما را با چیزهای باطل خریدند بد کردند و این نظیر آیه‌ی شریفه (فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُم‏) است که مقصود این است یکدیگر را بکشند؛ نه‌ این‌که هر کدام خودش را بکشد ...
 

براي دريافت متن کامل جلسه ششم  اينـجا را کليک کنيد.