تقریرات درس خارج اصول
حضرت آیت اللّه سیّد محمّدرضا مدرّسی طباطبایی یزدی دامت برکاته
دوره‌ی دوم ـ سال دهم ـ سال تحصیلی 93ـ92
جلسه 25 ـ دوشنبه 4/9/92
در مسئله‌ی تزاحم چنین گفته می‌شود که مکلّف باید بررسی کند که کدام‌یک از دو حکم از نظر ملاک اهم است تا آن را امتثال کند و اهمیت ملاک با بررسی ادلّه و نیز مناسبت حکم و موضوع و قرائن لبّیه و لفظیه‌ی حافّه به کلام به دست می‌آید.
به عنوان مثال در دو حکم ازاله‌ی نجاست از مسجد و انقاذ غریق مسلم، هیچ فقیهی تردید ندارد که انقاذ مسلم اهم است، لهذا در تزاحم باید ازاله ترک شود و به انقاذ پرداخته شود؛ زیرا اهم مقدّم است.
امّا این سؤال پدید می‌آید که اطلاق هر یک از دو دلیل نسبت به مکلّف با یکدیگر قابل جمع نیست و متعارض هستند؛ زیرا اگر هر دو دلیل فعلی باشند تکلیف ما لایطاق خواهد بود در حالی که تکلیف ما لایطاق از شارع صادر نمی‌شود، بنابراین اطلاق دو دلیل نسبت به حالت تزاحم با هم متعارضند، پس به چه دلیل دو حکم مذکور را متزاحم می‌نامند نه متعارض؟!
راه‌حلی که در این مسئله بیان کرده‌ایم از این قرار است که: همیشه یک قید لبّی در کنار تکالیف شارع موجود است؛ یعنی وقتی شارع می‌فرماید «ازل نجاسة عن المسجد»، این شرط را به همراه دارد که ازاله‌ی نجاست زمانی فعلیت دارد که مکلّف مشغول امتثال تکلیف دیگری که از نظر ملاک، اهم یا حداقل مساوی با تکلیف مذکور است نباشد. بنابراین می‌توان گفت این دو تکلیف با یکدیگر تنافی ندارند به دلیل آنکه کأنّ شارع فرموده است: «ازل النجاسة عن المسجد ما لم تشتغل بامتثال تکلیفٍ آخر اهم ملاکاً أو مساویاً ملاکاً»، کما اینکه در حکم انقاذ غریق نیز چنین است؛ یعنی واجب است انقاذ غریق مسلم مادامی که مشغول انجام و امتثال تکلیف اهم یا مساوی ملاکاً با آن نباشد.
علی‌الفرض ملاک انقاذ مسلم غریق، اهم از ملاک ازاله‌ی نجاست از مسجد است و وقتی مکلّف مشغول انقاذ غریق شد در واقع متلبس به قیدی است که منجرّ به عدم فعلیت تکلیف ازاله می‌گردد.
البته با دقت بیشتر در سابق گفتیم که هر تکلیفی فعلی است مادام که فرد، مشتغل به امتثال عملی نباشد که اهمیت ملاک یا تساوی ملاک آن برای او احراز شده باشد و در واقع احراز اهمیت یا تساوی ملاک نیز دخیل در عدم فعلیت حکم است. البته در این مورد کلامی داریم که اگر توفیقی حاصل شود بعداً ذکر خواهیم کرد إن‌شاءالله، ولی فعلاً به همین روال بحث را ادامه می‌دهیم.
حال اگر فرض کنیم دو شخص در حال غرق شدن هستند، دو حکم برای انقاذ هر یک وجود دارد و می‌دانیم هر دو ملاکاً مساوی هستند، لهذا هرگاه شخص شروع به انقاذ یکی از دو غریق کند امری به انقاذ دومی ندارد؛ زیرا هر یک از تکالیف دارای قید و شرط مذکور است.
ولی گاهی برای مکلّف اتفاق می‌افتد که دو خطاب نسبت به او وجود دارد؛ مثلاً یک خطاب بیان می‌کند: «انقذ المال المسلم عن الهلکة» و خطاب دیگر آن است که: «ازل النجاسة عن المسجد» و مکلّف در شرایطی است که قدرت بر امتثال دو حکم ندارد و در عین حال نمی‌تواند احراز کند که یکی از دو حکم ملاکاً اهم است یا دو حکم با یکدیگر مساوی هستند و تنها احتمال اهمیت در یکی از دو حکم می‌دهد؛ مثلاً احتمال اهمیت در حفظ مال مسلم می‌دهد، بدین معنا که یا متعیّناً واجب است مال مسلم را حفظ کرد یا مخیّر در حفظ مال مسلم و ازاله‌ی نجاست از مسجد می‌باشیم.
به این حالت، دوران امر بین تعیین و تخییر در مقام تزاحم می‌گویند. اکنون باید دید آیا وظیفه‌ي مکلّف در این حالت نیز احتیاط است و باید طرف محتمل‌الاهمیة را امتثال کند یا اینکه می‌تواند هر یک را انتخاب کند.
در مسئله‌ی مذکور مکلّف باید احتیاط کند؛ یعنی محتمل‌الاهمیة را امتثال کند؛ زیرا اگر محتمل‌الاهمیة را امتثال کند قطعاً نسبت به ترک ازاله مسئولیتی ندارد؛ به دلیل آنکه اگر ملاک هر دو حکم مساوی باشد مکلّف مشغول امتثال حکم مساوی شده است و شرط عدم فعلیت دیگری محقّق شده است و اگر ملاک حفظ مال اهم باشد باز روشن است که خطاب «ازل النجاسة» نسبت به او فعلیت ندارد.
حال اگر مکلّف ترک محتمل الاهمیة کرد و مال مسلم را حفظ نکرد و مشغول ازاله‌ی نجاست از مسجد شد، اگر حفظ مال مسلم اهمّ ملاکاً باشد فعلیت آن ساقط نشده؛ زیرا علی‌الفرض حکم و قید آن چنین است:
باید مال مسلم را حفظ کرد مگر مکلّف مشغول امتثال حکمی باشد که اهمیت ملاک آن یا تساوی ملاک آن احراز شده باشد، و در فرض ما چنین نیست؛ زیرا احراز نکرده‌ایم ازاله‌ی نجاست از مسجد، اهم یا مساوی است، بنابراین اطلاق وجوب حفظ مال مسلم به قوّت خودش باقی است و عذری در ترک آن وجود ندارد و تنها در صورتی می‌توان آن حکم را ترک کرد که مشغول امتثال اهم یا حکم مساوی با آن باشیم.
لهذا در موارد دوران امر بین تعیین و تخییر به‌واسطه‌ی احتمال اهمیت یک طرف، باید با امتثال محتمل الاهمیة احتیاط نمود. آری، اگر احتمال اهمیت در هر دو طرف داده شود فرد مخیّر است ...
براي دريافت متن کامل جلسه بیست و پنجم اينـجا را کليک کنيد.