تقریرات درس خارج فقه
حضرت آیت الله سیّد محمّد رضا مدرّسی طباطبایی یزدی (دامت برکاته)
سال تحصیلی 93-1392
جلسه‌ی اوّل؛ شنبه 30/6/1392
با عنایت و توفیقات خداوند متعال در سال‌های گذشته مبحث مکاسب محرمه‌ی جناب شیخ انصاری قدس سره را به طور مستوفی مطرح کردیم و اکنون بحث بیع را آغاز می‌کنیم.
کتاب البیع
اهمیت بحث بیع
خصوص بیع، در حیات اجتماعی و اقتصادی انسان‌ها تأثیر عظیمی دارد؛ زیرا بسیاری از مبادلاتی که در سطح خُرد بین افراد و نیز در سطح کلان بین مؤسسات، جوامع و دولت‌ها اتفاق می‌افتد، براساس بیع است و تبیین حقیقت بیع و احکام آن و نیز فرقش با سایر عقود، می‌تواند روشن‌گر رفتار افراد و جوامع باشد.
مضافاً به این‌که بحث بیع مشتمل بر بسیاری از قواعد سیاله‌ای است که در تمام ابواب معاملات کاربرد دارد و کسی که مسلّط بر مباحث بیع شود، به راحتی می‌تواند مباحث اجاره، مضاربه، مساقات، شرکت، جعاله و امثال این موارد را تحلیل کند؛ چراکه مباحثی از قبیل شروط عقد، متعاقدین و عوضین، مخصوص بیع نبوده و در سایر عقود هم کاربرد دارد، لذا مباحثی بسیار مهم و دارای اثر عملی در حیات اقتصادی انسان‌ها در سطح خرد و کلان است.
هم‌چنین این مباحث قدرت فکری برای باحث ایجاد می‌کند که حتّی در مسائل فلسفی می‌تواند مباحث حقیقی را از مباحث اعتباری تمییز داده و رابطه‌ی بین آن‌ها را درک کند و نیز توانایی پیدا می‌کند فلسفه‌های جدید را ـ که به فلسفه‌ی تحلیل زبانی معروف شده ـ کاملاً نقد و بررسی کرده و انحرافاتشان را تشخیص دهد.
شاید هیچ سیستم حقوقی در سراسر دنیا به اندازه‌ی سیستم حقوقی اقتصادی اسلام دارای فروع، خصوصیات و احکام نباشد که برای تبیین و تعیین آن، برترین دانشمندان و متفکران عالم فکر خودشان را به کار برده باشند. مثلاً مطالبی را که جناب شیخ انصاری اعلی الله مقامه الشریف در مکاسب در تبیین حقیقت بیع و بعض عقود دیگر بیان فرموده‌اند، گمان نمی‌کنم در هیچ جای عالم نظیر داشته باشد؛ با نگاه به انبوه کتاب‌های حقوقی‌ای که تألیف یا ترجمه شده، پی می‌بریم آن‌ها اصلاً قابل قیاس با آنچه جناب شیخ مطرح کرده‌اند ـ و آنچه دیگران به آن اضافه کرده‌اند ـ نیست.
افرادی که دارای ذهن‌های خلاق، تحلیل کننده و شکافنده‌ی حقایق و معانی در عالی‌ترین رتبه‌ها هستند، بر روی تک تک عبارات شیخ که خود أعجوبه‌ای در فکر بوده، تأمل و ارزشیابی کرده، و آن را تأیید یا نقد کرده‌اند [و در بعض موارد هم] نظریات جدیدی ارائه داده‌اند که اگر این مباحث را حتّی با فلسفه‌های دنیا از حیث إعمال فکر و دقت مقایسه کنیم، متوجه می‌شویم آن مقدار تفکری که در مبحث بیع اعمال شده، بسیار غنی‌تر از آن‌هاست.
مرحوم شیخ انصاری قدس سره وارث قریب به هزار سال فکر است؛ از اعلامی مثل شیخ جعفر کاشف الغطاء که عظمت فکری فوق العاده‌ای داشته، هم‌چنین مرحوم صاحب جواهر، صاحب مفتاح الکرامه، محقق ثانی، محقق اوّل، ابن ادریس حلّی، شیخ طوسی و دیگر أعلامی که چه بسا صدها سال می‌گذرد تا خداوند متعال یکی مثل آن‌ها را به جامه‌ی بشری اعطاء کند. مرحوم شیخ لباب افکار این اعلام را در مکاسب آورده و با آن هنر، دقت و احاطه‌ای که داشته، تقریباً چیزی را فروگذار نکرده است. بعد از ایشان شخصیتی مثل سید یزدی قدس سره با احاطه‌ی کاملی که داشته، حاشیه‌ای عمیق بر مکاسب نگاشته، هم‌چنین محقق ایروانی قدس سره با حدّت ذهنی خود، نسبت به مطالب شیخ اعمال نظر کرده که ناظر بر حاشیه‌ی سید هم می‌باشد. محقق اصفهانی قدس سره که واقعاً اعجوبه‌ای کم نظیر در دقت و تسلّط بر مباحث فکری بوده، حاشیه‌ای عمیق و مفصّل بر مکاسب نوشته است.
هم‌چنین مرحوم آقای نائینی قدس سره مکاسب را محور تدریس خود قرار داده و مطالب زیادی در مباحث معاملات و در خصوص بیع ابراز فرموده‌اند که توسط دو نفر از مقرّرین ایشان که هر دو خوش قلم و دقیق هستند به رشته‌ی تحریر درآمده؛ یکی المکاسب و البیع تقریر مرحوم حاج شیخ محمد تقی آملی قدس سره و دیگری منیة الطالب تقریر مرحوم شیخ موسی خوانساری.
مرحوم امام خمینی قدس سره نیز مکاسب را محور تدریس‌شان قرار داده‌اند و انصافاً مطالب عالی، دقیق و بررسی‌های گسترده‌ای انجام داده‌اند. جناب سید خوئی قدس سره نیز مطالب فراوانی را با تنقیح و بیانی رسا در موضوع بیع و مکاسب ذکر کرده‌اند که به واسطه‌ی بیان شیرین و دلنشین ایشان و قلم روان مقررین‌شان، سهل‌التناول‌تر از خیلی کتاب‌هاست. ایشان حداقل دو دوره مکاسب گفته‌اند و سه تقریر از ایشان بر جا مانده؛ یکی تقریر مرحوم توحیدی، دیگر تقریر مرحوم سید علی شاهرودی و تقریر دیگر از مرحوم میرزا علی غروی است که به دست عوامل صدام لعینِ پلید به شهادت رسید.
حواشی دیگری هم هستند، مانند حاشیه‌ی میرزا محمد تقی شیرازی، حاشیه‌ی شیخ کاظم شیرازی قدس سرهما و ... . این حواشی یک منبع پایان ناپذیر و کم نظیر از علم و فکر در تحلیل مسائل؛ چه در زمینه‌ی فقه و چه در زمینه‌ی حقوق هستند.
مرحوم حاج شیخ محمد تقی آملی نوشته‌اند: وقتی آقای نائینی می‌خواست بحث مکاسب را شروع کند فرمود: «خذوا عنی المکاسب فإنّی رجلٌ مقبوض»؛ مکاسب را از من یاد بگیرید که من فردی مقبوضم.
ایشان ظاهراً خواسته‌اند مطالبی را تذکر بدهند؛ یکی این‌که [فرصت را غنیمت بشمارید و] مطالب را از من بگیرید چراکه پیر شده‌ام، دیگر این‌که مطالب را به این سادگی نه از من و نه از دیگران به دست نمی‌آورید، پس حالا که در اختیار شما گذاشتم از آن بهره بگیرید.
امیدوارم که ما هم بتوانیم از فیوضات این بزرگواران (آقایان نائینی، سید یزدی، شیخ محمد اصفهانی، مرحوم امام، سید خوئی قدس سره و ...) استفاده کنیم.
بررسی معنای بیع
مرحوم شیخ ابتدا کلمه‌ی بیع را از لحاظ لغوی ریشه‌یابی می‌کنند؛ چراکه به تصریح ایشان، بیع دارای حقیقت شرعیه یا متشرعه نیست، بلکه به همان معنای عرفی و لغوی در روایات و حتّی آیات شریفه و لسان فقهاء به کار رفته است. بنابراین باید همان معنای لغوی را تحلیل کنیم. مرحوم شیخ می‌فرماید:
كتاب البيع و هو في الأصل كما عن المصباح: مبادلة مالٍ بمال.
این‌که ایشان می‌فرماید بیع «فی الاصل» مبادله‌ی مال به مال است، حداقل دو معنا می‌توان برای «الاصل» بیان کرد:
1. اصل در مقابل مجاز؛ یعنی معنای حقیقی لفظ بیع، در مقابل معنای مجازی.
2. اصل به معنای ریشه‌یابی که ابتدا در چه معنایی حقیقت بوده و سپس به چه مناسبت و چگونه منتقل به معنای دیگر ـ هرچند در آن معنا حقیقت شده باشد ـ شده است ...
براي دريافت متن کامل جلسه یکم اينـجا را کليک کنيد.