تقریرات درس خارج اصول
حضرت آیت اللّه سیّد محمّدرضا مدرّسی طباطبایی یزدی دامت برکاته
دوره‌ی دوم ـ سال دهم ـ سال تحصیلی 93ـ92
جلسه چهارم ـ سه شنبه 2/7/92

اشکال محقّق نائینی رحمه الله بر انحلال علم اجمالی در أقل و أکثر ارتباطی (اشکال چهارم)

بیانی که شیخ انصاری رحمه الله در انحلال علم اجمالی در مسأله‌ی أقل و أکثر مطرح کردند، در حقیقت انحلال نیست و اگر دقت شود تعبیر دیگری از انحلال علم اجمالی توسط خود علم اجمالی می‌باشد؛ زیرا:

اینکه گفته می‌شود علم اجمالی وجود دارد که یا أقل وجوب دارد یا أکثر، بدین معناست که یا نُه جزء لابشرط واجب است یا نُه جزء بشرط شیء وجوب دارد؛ به ‌دلیل آنکه اگر أقل واجب باشد إتیان أکثر مشکلی ایجاد نمی‌کند، بنابراین وجوب أقل نسبت به جزء زائد لابشرط است، هم‌چنین احتمال می‌رود که أکثر دارای وجوب باشد؛ یعنی نُه جزء بشرط انضمام جزء دیگر وجوب داشته باشد، پس بازگشت این علم اجمالی به این حالت است که یا أقل لابشرط واجب است و یا أقل بشرط شیء واجب است.

شیخ انصاری رحمه الله در تبیین انحلال فرمودند: از آنجا که می‌دانیم أقل یا نفساً واجب است یا ضمناً، پس علم تفصیلی به وجوب أقل و شکّ بدوی نسبت به جزء زائد و وجوب أکثر وجود دارد و معنای این سخن همان است که یا أقل، لابشرط واجب است و یا أقل بشرط شیء وجوب دارد؛ زیرا وجوب نفسی أقل یعنی وجوب لا بشرط أقل و وجوب ضمنی أقل یعنی وجوب أقل بشرط شیء، پس در حقیقت شیخ انصاری رحمه الله با این بیان، علم اجمالی را به علم اجمالی منحل کردند و تنها تعابیر را تغییر دادند و إلا انحلالی رخ نداده است.

پاسخ اشکال محقّق نائینی رحمه الله

همان‌گونه که در کلمات محقّق عراقی رحمه الله بیان شده است، در حقیقت در باب أقل و أکثر ارتباطی علم اجمالی وجود ندارد و تنها یک علم تفصیلی و شکّ بدوی وجود دارد و اینکه سخن از انحلال به میان می‌آوریم از باب مماشاة و مجارات با کلمات اصحاب است. آری، در یک نگاه سطحی و بدوی، علم اجمالی به نظر می‌آید که با تدبّر و تأمّل روشن می‌شود یک علم تفصیلی به وجوب اقل و شکّ بدوی در وجوب تا حدّ أکثر است. بنابراین اشکال محقّق نائینی مندفع است.

اساساً دانستن این نکته مفید است که کار اصولی در بسیاری از موارد، تحلیل موضوعات مورد بحث است تا ریشه و چگونگی آنها روشن شود. در این بحث نیز ابتداءاً علم اجمالی در أقل و أکثر فهمیده می‌شود، امّا وقتی مسئله مورد دقت و موشکافی قرار می‌گیرد و زیر نورافکن عقل قرار داده می‌شود، دانسته می‌شود نمود اوّلیه صحیح نبوده و واقعیت چیز دیگری است.

اشکال پنجم بر انحلال علم اجمالی

اگر در متن واقع أقل واجب باشد معنایش آن است که أقل لابشرط (نُه جزء لابشرط) واجب است و اگر در متن واقع اکثر دارای وجوب باشد، یعنی نُه جزء بشرط شیء وجوب دارد.

أقلّ لابشرط همان نُه جزء مطلق است؛ چه ضمیمه‌ای با آن باشد چه نباشد، ولی نُه جزء بشرط شیء یعنی نُه جزء مقیّد و همگان می‌دانیم لابشرط قسمی، بشرط لا و بشرط شیء قسیم یکدیگر و متباین با هم هستند، بنابراین نُه جزء بشرط شیء با نُه جزء لابشرط متباین هستند و قبلاً ‌بیان شد اگر دو طرف علم اجمالی متباین بود باید احتیاط صورت گیرد. با این تحلیل به دست می‌آید بازگشت أقل و أکثر ارتباطی به دوران امر بین متباینین خواهد بود و احتیاط در آن لازم است.

نقد و بررسی اشکال پنجم

این بیان نیز صحیح نیست؛ زیرا هر چند لحاظ بشرط شیء و لابشرط قسیم یکدیگرند، امّا این دو لحاظ متعلّق تکلیف نمی‌باشند. در واقع حاکم گاهی موضوع حکم خود را لابشرط لحاظ می‌کند و گاهی بشرط شیء در نظر می‌گیرد، ولی در نهایت آنچه به عهده‌ی مکلّف می‌آید ملحوظ است نه لحاظ و فرض آن است که اگر أقل واجب باشد، نُه جزء به ذمّه‌ی مکلّف می‌آید که قابل انضمام به جزء دهم می‌باشد بدون آنکه جزء دهم یا نُه جزء مزاحمتی داشته باشد و اگر فی‌الواقع ملحوظ دارای ده جزء باشد نُه جزء نیز در ضمن آن وجود دارد. بنابراین تباین به آن معنا که أقل و أکثر با هم جمع نشوند رخ نمی‌دهد؛ چه لابشرط لحاظ شده باشد و چه بشرط شیء، در هر حال نُه جزء دارای وجوب است و انحلال رخ می‌دهد.

اشاره به روش‌های مختلف نسبت به اجرای برائت در أقل و أکثر ارتباطی

تا به حال تلاش کردیم علم اجمالی بین أقل و أکثر را به انحلال حقیقی منحل کنیم. انحلال حقیقی بدین معناست که با دقت و تأمل تبیین کنیم که حقیقتاً علم اجمالی وجود ندارد، بلکه علم تفصیلی و شکّ بدوی محقّق است. دو بیان که تاکنون ارائه شد در صدد تبیین انحلال حقیقی بود. امّا دو بیان دیگر برای عدم وجوب احتیاط وجود دارد که در یک بیان تلاش می‌شود علم اجمالی حکماً منحل شود؛ بدین معنا که حقیقتاً و وجداناً علم اجمالی وجود دارد، امّا این علم اجمالی به گونه‌ای است که نمی‌تواند اثرگذار باشد و در بیان دوم که توسط امام خمینی قدس سره بیان شده است، تلاش شده است از طریق کشف إنّی تبیین کنند در موارد أقل و أکثر، احتیاط لازم نیست ...
 

براي دريافت متن کامل جلسه چهارم  اينـجا را کليک کنيد.