تقریرات درس خارج فقه
حضرت آیت الله سیّد محمّد رضا مدرّسی طباطبایی یزدی (دامت برکاته)
سال تحصیلی 92-1391
جلسه‌ی هفتاد و نهم؛ سه‌شنبه 27/1/1392

تحقیقی در مورد سواد عراق

مرحوم شیخ قدس سره بعد از پایان بحث کبروی اراضی خراجیه، وارد بحث مصداقی اراضی خراجیه می‌شوند و ارض عراق را مورد بررسی قرار می‌دهند و می‌فرمایند:

خراجی بودن تمام ارض سواد در نظر شیخ قدس سره

ظاهر اخبار آن است که کل ارض عراق که موسوم به ارض سواد است، متعلق به جمیع مسلمین بوده و ارض خراجی می‌باشد، بدون این‌که مقیّد به عامر شده باشد، لذا از این کشف می‌شود تمام ارض سواد حین الفتح عامره بوده است؛ چون شرط خراجی بودن زمین آن است که حال الفتح عامره باشد و عروض موتان طبق مبنای ما [مرحوم شیخ] باعث خروج از ملکیت جمیع مسلمین نمی‌شود.

مرحوم شیخ مؤیدی نیز بر ظهور اخبار ضمیمه می‌کنند و آن این‌که وقتی عثمان بن حنیف از طرف خلیفه‌ی ثانی مأمور مساحی ارض سواد شد، مساحت آن را سی و شش میلیون جریب و به نقلی سی و دو میلیون جریب ذکر کرد و این مقدار زیاد نشان دهنده‌ی آن است که تمام ارض سواد عامره بوده است.

مؤید دیگر آن‌که علامه قدس سره وقتی در کتبش به تبع ظاهر المبسوط و الخلاف حدود ارض سواد را بیان می‌کند، بخشی را به جهت عامره نبودن استثناء می‌کند و می‌فرماید این منطقه بعد از فتح آباد شده است. پس معلوم می‌شود بقیه‌ی ارض سواد، حال الفتح عامره بوده است. عبارت علامه چنین است:

و حدّه في العرض من منقطع الجبال ب‍حلوان إلى طرف القادسيّة المتّصل بعذيب من أرض العرب، و من تخوم الموصل طولا إلى ساحل البحر ببلاد عبّادان من شرقي دجلة، فأمّا الغربيّ الذي تليه البصرة، فإنّما هو إسلاميّ، مثل شطّ عثمان بن أبي العاص و ما والاها كانت سباخا و مواتا، فأحياها عثمان بن أبي العاص ... .

حدود سواد عرضاً از حلوان تا طرف قادسیه متصل به عذیب بوده است، حلوان نام دو منطقه یا شهر مهم بوده که یکی در مصر است که به آن حَلوان گفته می‌شود و ربطی به این‌جا ندارد و دیگری حُلوان که شهر بزرگی در مرز بین ایران و عراق بوده، آن‌جایی که کوه‌های غربی ایران تمام می‌شود، دانشمندان معروفی نیز به نام حلوانی داشته است، ولی این شهر ظاهراً نابود شده و جز نشانه‌های ضعیفی از آن باقی نیست و حدس زده می‌شود خرابی این شهر بعد از اسلام به خاطر زلزله‌ی شدید باشد، کما این‌که بعضی این‌طور گفته‌اند این شهر در نزدیکی‌های سرپل‌ذهاب بوده است.

قادسیه که متصل به عذیب بوده در نزدیکی نجف واقع شده و ظاهراً فاصله‌اش با نجف نود کیلومتر است و مراد از عذیب حدس زده می‌شد همان عذیب الهجانات باشد که ظاهراً آخرین منزلی بوده که امام حسین علیه السلام قبل از رسیدن به کربلا در آن‌جا فرود آمدند.

از لحاظ طول نیز از موصل تا ساحل دریا و بلاد عبّادان [آبادان] یعنی خوزستان نیز جزء ارض سواد بوده است.

علامه قدس سره سپس می‌فرماید: قسمت غربی دجله از سمت بصره به طرف عربستان، موات بوده و به دست مسلمانان آباد شده است. ظاهراً مراد علامه از غربیِ دجله یعنی آن قسمتی که دجله و فرات به هم پیوند می‌خورند و اروند یا شط العرب را تشکیل می‌دهند باشد و شاید به خاطر غلبه به آن دجله اطلاق کرده است. و الا اگر قسمت‌های بالای دجله مراد باشد، با حدودی که گفته شده سازگاری ندارد.

به هر حال این کلام علامه نیز شاهدی بر آن است که اولاً: موات ملک مسلمین نیست، بلکه ملک کسی است که آن را احیاء کرده است. ثانیاً: غیر از آن استثنائی که ذکر کردند، بقیه عامره بوده است ...
 

براي دريافت متن کامل جلسه هفتاد و نهم  اينـجا را کليک کنيد.