تقریرات درس خارج فقه
حضرت آیت الله سیّد محمّد رضا مدرّسی طباطبایی یزدی (دامت برکاته)
سال تحصیلی92-1391
جلسه‌ی هفتاد و هفتم؛ سه‌‌شنبه 20/1/1392
حکم عروض مَوَتان بر اراضی محیاة حال الفتح
مسأله‌ی دیگری که مرحوم شیخ قدس سره در این‌جا مطرح می‌فرماید آن است که اگر مَوَتان بر اراضی محیاة حال الفتح عارض شود، آیا این اراضی هم‌چنان بر ملک مسلمین باقی است و در نتیجه اگر کسی بخواهد احیاء کند باید از ولیّ امر اجازه بگیرد و خراج آن را نیز بعد از احیاء بپردازد، یا این‌که با عروض موتان از ملک مسلمین خارج شده و مانند سایر اراضی موات، کسی آن را احیاء کند مالک می‌شود؟
مرحوم شیخ قدس سره به همراه مشهور قائلند با عروض موتان از ملک مسلمین خارج نمی‌شود. در مقابل، عدّه‌ی قابل اعتنایی خصوصاً معاصرین بعد از شیخ قائلند که با عروض موتان از ملک جمیع مسلمین خارج شده و ملک کسی که آن را احیاء کند می‌شود.
رسیدگی تفصیلی به این مسأله منوط به بررسی اقوال در بحث اراضی است ـ که إن شاء الله به زودی مطرح خواهیم کرد ـ و اجمال مسأله آن است که در مورد تملّک ارض سه نظریه وجود دارد:
1. هر کسی زمینی را احیاء کند مالک می‌شود. یکی از ادلّه‌ی آن، روایاتی است که بیان می‌کند «و مَنْ أَحْيَا أَرْضاً مَيْتَةً فَهِيَ لَهُ» که ظاهر لام در «فَهِيَ لَهُ» در چنین مواردی، ملکیت است و خروج از این ظاهر احتیاج به دلیل دارد، در حالی که دلیل تامی خلاف آن وجود ندارد.
طبق این نظریه، عروض موتان باعث خروج از ملکیت نمی‌شود، هرچند بعضی از قائلین این نظریه گفته‌اند مالکیت آن موقت بوده و تا زمانی است که موتان بر آن عارض نشده باشد.
2. احیاء مملِّک نیست، بلکه حق اولویت ایجاد می‌کند و در نتیجه با عروض موتان حق اولویت نیز از بین می‌رود.
3. نظریه‌ی سوم قائل به تفصیل شده، به این نحو که اگر با احیاء، زمین را تصاحب کرد، با عروض موتان از ملکش خارج می‌شود، ولی اگر به ارث یا شراء و نظیر آن تصاحب کرد با عروض موتان از ملکش خارج نمی‌شود.
قول منسوب به مشهور آن است که إحیاء مملِّک بوده و مقتضای جمع بین روایات است. طبق این قول که مختار شیخ قدس سره نیز می‌باشد ـ و ما نیز بنا را بر صحت این قول می‌گذاریم ـ از آن‌جا که عروض موتان باعث خروج از ملکیت نمی‌شود، در ما نحن فیه نیز باید بگوییم عروض موتان بر اراضی محیاة حال الفتح، باعث خروج از ملکیت جمیع مسلمین نمی‌شود و هم‌چنان بر ملکیت مسلمین باقی است. جالب آن است که سید یزدی قدس سره نیز با این‌که قائلند احیاء مملِّک نیست، ولی در این‌جا می‌گویند با عروض موتان از ملک جمیع مسلمانان خارج نمی‌شود؛ چراکه آنان با احیاء آن را مالک نشده بودند، بلکه با جهاد مالک شده بودند.
تبصرة
به نظر ما نیز طبق این قول با عروض موتان از ملک جمیع مسلمین خارج نمی‌شود، ولی یک تبصره لازم دارد و آن این‌که اگر به گونه‌ای موات شد که نه ولیّ امر رغبت در احیاء آن داشته و نه کسانی که زمین در دستشان بود، و نسبت آن به ولیّ امر و سلطان و مردمی که قبلاً روی آن کار می‌کردند در مقام عمل مساوی شد، و هیچ فرقی با سائر اراضی موات نداشت، در چنین صورتی از ملکیت جمیع مسلمین خارج شده و دیگر ارض خراجی نیست و اگر کسی آن را احیاء کند مالک می‌شود.
کما این‌که اگر کسی با احیاء مالک زمین شده باشد ولی آن را رها کند به گونه‌ای که آن زمین با سایر اراضی موات نسبت به او مساوی باشد، به حسب روایات می‌توانیم بگوییم از ملکش خارج شده و اگر کسی آن را احیاء کند، مالک می‌شود و هیچ بدهکاری به صاحب قبلی آن ندارد.
بنابراین باید توجه داشت احتمال دارد بعضی از اراضی خراجیه که الان در دست مردم است مدتی موات شده به نحوی که کسی رغبتی به آن نداشته، دوباره افرادی با همت بیشتر آن را احیاء کرده‌اند که در این صورت ملک خودشان می‌شود و دیگر ارض خراجی نیست ...
براي دريافت متن کامل جلسه هفتاد و هفتم اينـجا را کليک کنيد.