تقریرات درس خارج فقه
حضرت آیت الله سیّد محمّد رضا مدرّسی طباطبایی یزدی (دامت برکاته)
سال تحصیلی92-1391
جلسه‌ی هفتاد و دوم؛ ‌دو‌شنبه 21/12/1391

جریان اصالة الصحة در فعل مسلمین

مرحوم شیخ قدس سره می‌فرماید: اگر مقصود از جریان اصالة الصحة در فعل مسلم، از حیث فعل مسلمین باشد ـ به این معنا که در آن‌چه از جائر از عائدات اراضیه‌ی خراجیه به آن‌ها می‌رسید تصرّف می‌کردند و یا این‌که بر اساس خراجی بودن زمین با سلطان معامله می‌کردند ـ این تصرف و معامله دو حالت می‌تواند داشته باشد:

1. می‌دانیم از روی عدم مبالات و بدون احراز موضوع، تصرّف می‌کردند؛ یعنی اهمیت نمی‌دادند مالی که سلطان به عنوان خراج می‌دهد فی‌الواقع مال خراجی است یا نه، و اگر مال خراجی است به نحو شرعی اخذ شده یا خیر، در چنین جایی که می‌دانیم فردی بدون احراز موضوع اقدام به عملی می‌کند و فقط غرض او به دست آوردن مال می‌باشد، اصالة الصحة جریان ندارد.

و اگر گفته شود گرچه شخصاً احراز موضوع نمی‌کردند ولی [از علمائی که آن زمین را زمین خراجی می‌دانستند تقلید می‌کردند یا] چون علماء نسبت به تصرّفاتی که آنان انجام می‌دادند اعتراضی نمی‌کردند، همان را دستاویز صحّت عملشان قرار می‌دادند. بنابراین فعل آنان قابل حمل بر صحّت می‌باشد.

مرحوم شیخ قدس سره در پاسخ به این کلام به «لم ینفع» اکتفاء می‌کنند و وجهی را برای آن ذکر نمی‌کنند.

شاید وجهی که مورد نظر شیخ بوده این‌که نظر صاحب نظران و علمای آنان بر جواز تصرّف بوده است، در حالی‌که نظر آنان برای ما حجّیتی ندارد و ما مقلّد آنان نیستیم.

2. احتمال می‌دهیم مسلمانانی که تصرّف در اموال خراجیه می‌کردند، موضوع را به نحو شرعی احراز می‌کردند، مرحوم شیخ در این فرض می‌فرماید: اصالة الصحة جاری است ولی نتیجه‌ی این اصالة الصحة آن است که معامله با آنان در آن‌چه به عنوان اموال خراجیه گرفته‌اند جایز است، ولی [اثبات جواز تناول از ید سلطان نمی‌کند و] اثبات نمی‌کند آن‌چه به عنوان اموال خراجیه گرفته‌اند، فی‌الواقع خراجیه بوده و در نتیجه آن اراضی، اراضی خراجیه بوده است.

بررسی کلام شیخ قدس سره

همان‌طور که بیان کردیم، اصالة الصحة دو معنا دارد:

یکی مضمون روایاتی است که می‌فرماید: «ضَعْ‏ أَمْرَ أَخِيكَ‏ عَلَى أَحْسَنِهِ»؛ یعنی مادامی که محملی برای عمل برادر مؤمنت می‌یابی، او را به حرام نسبت نده. اصالة الصحة به این معنا فقط نفی ارتکاب حرام از برادر مؤمن می‌کند و نمی‌تواند چیزی را اثبات کند. بنابراین اگر هم جاری باشد، دردی را دوا نمی‌کند.

دیگری در باب عقود و معاملات کاربرد دارد و آن این‌که وقتی شک می‌کنیم عقدی که واقع شده آیا شرط صحّت آن مانند غرری نبودن، عربیّت (در مواردی که شرط عربیّت کردیم) و ... رعایت شده است یا نه، حمل بر صحّت می‌شود و التزام به صحّت عقد پیدا می‌کنیم.

اصالة الصحة به این معنا می‌تواند در ما نحن فیه جریان داشته باشد؛ چراکه مسلمانان در مورد اراضی خراجیه با سلطان قرارداد می‌بستند و اموال خراجی را با سلطان معامله می‌کردند یا اگر هبه می‌داد یا اباحه می‌کرد، از آن استفاده می‌کردند، پس اصالة الصحة به معنای دوم می‌تواند در معاملاتشان جاری باشد.

اما آیا اصالة الصحة به این معنا در معاملات مسلمین جاری است یا خیر؟ همان‌طور که مرحوم شیخ قدس سره فرمودند، اگر بدانیم هیچ اعتنایی به شروط و ضوابط شرعیه نداشتند و فقط هدفشان استفاده از مال خراج بوده، در چنین صورتی اصالة الصحة جاری نمی‌شود، هرچند احراز این‌که مردم این‌چنین بودند ـ علی رغم این که شیخ می‌فرماید «و هو الأغلب» ـ انصافاً مشکل است ...
 

براي دريافت متن کامل جلسه هفتاد و دوّم  اينـجا را کليک کنيد.