تقریرات درس خارج فقه
حضرت آیت الله سیّد محمّد رضا مدرّسی طباطبایی یزدی (دامت برکاته)
سال تحصیلی92-1391
جلسه‌ی شصت و چهارم؛ یک‌‌شنبه 6/12/1391
روایات مربوط به اراضی مفتوح العنوة
روایات مربوط به ارضی مفتوح العنوة در ابواب مختلف پراکنده است، صاحب وسائل بعض این روایات را در ابواب «جهاد العدو و ما یناسبه» از کتاب الجهاد جمع‌آوری کرده است؛ از جمله:
روایات مربوط به اراضی خراجیه از کتاب الجهاد
1. صحیحه‌ی محمد بن مسلم:
وَ بِالْإِسْنَادِ [مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى] عَنْ حَرِيزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ أَهْلِ الذِّمَّةِ مَا ذَا عَلَيْهِمْ مِمَّا يَحْقُنُونَ بِهِ دِمَاءَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ؟ قَالَ: الْخَرَاجُ وَ إِنْ أُخِذَ مِنْ رُءُوسِهِمُ الْجِزْيَةُ فَلَا سَبِيلَ عَلَى أَرْضِهِمْ وَ إِنْ أُخِذَ مِنْ أَرْضِهِمْ فَلَا سَبِيلَ عَلَى رُءُوسِهِمْ.
وَ رَوَاهُ الشَّيْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَرِيزٍ مِثْلَهُ.
تنها مشکلی که این روایت از لحاظ سند دارد مضمره بودن آن است، ولی از آن‌جا که سائل، جناب محمد بن مسلم است، اطمینان حاصل می‌شود با آن فقاهت و جلالتی که دارد به این نحو از غیر امام علیه السلام نقل نمی‌کند.
محمد بن مسلم می‌گوید: از ایشان درباره‌ی اهل ذمه سؤال کردم چه چیزی بر عهده‌ی آنان است که با پرداخت آن، دماء و اموالشان محقون و محفوظ می‌ماند؟ فرمودند: خراج، و اگر از رؤوسشان جزیه اخذ شد، دیگر از زمین‌شان گرفته نمی‌شود و اگر از زمین‌شان خراج اخذ شود، دیگر جزیه‌ای بر رؤوسشان نیست.
از این روایت استفاده می‌شود بر غیر درآمد اراضی مفتوح العنوة؛ یعنی بر جزیه نیز خراج اطلاق می‌شود. در مورد ذیل روایت هم که حضرت فرمودند: اگر بر رأس جزیه اخذ شود، دیگر از ارض خراج اخذ نمی‌شود و اگر از ارض اخذ شود، دیگر از رأس اخذ نمی‌شود، بعضی گفته‌اند: این حکم به نحو الزامی نیست، بلکه به این صورت است که بعد از تثبیت، نباید اضافه گرفته شود؛ یعنی اگر تثبیت شد فقط از ارض خراج بگیرند، دیگر نباید از رأس گرفته شود و اگر تثبیت شد فقط از رأس گرفته شود، دیگر نباید از ارض بگیرند و الا اگر از اوّل مقرر کنند که هم از ارض و هم از رأس خراج بگیرند، اشکالی ندارد.
2. صحیحه‌ی زرارة:
مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام مَا حَدُّ الْجِزْيَةِ عَلَى أَهْلِ الْكِتَابِ وَ هَلْ عَلَيْهِمْ فِي ذَلِكَ شَيْءٌ مُوَظَّفٌ لَا يَنْبَغِي أَنْ يَجُوزَ إِلَى غَيْرِهِ؟ فَقَالَ: ذَلِكَ إِلَى الْإِمَامِ يَأْخُذُ مِنْ كُلِّ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ مَا شَاءَ عَلَى قَدْرِ مَالِهِ مَا يُطِيقُ إِنَّمَا هُمْ قَوْمٌ فَدَوْا أَنْفُسَهُمْ (مِنْ أَنْ) يُسْتَعْبَدُوا أَوْ يُقْتَلُوافَالْجِزْيَةُ تُؤْخَذُ مِنْهُمْ عَلَى قَدْرِ مَا يُطِيقُونَ لَهُ أَنْ (يَأْخُذَهُمْ بِهِ) حَتَّى يُسْلِمُوا فَإِنَّ اللَّهَ قَالَ: (حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ) وَ كَيْفَ يَكُونُ صَاغِراً وَ هُوَ لَا يَكْتَرِثُ لِمَا يُؤْخَذُ مِنْهُ حَتَّى لَا يَجِدَ ذُلًّا لِمَا أُخِذَ مِنْهُ فَيَأْلَمَ لِذَلِكَ فَيُسْلِمَ قَالَ: وَ قَالَ ابْنُ مُسْلِمٍ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَ رَأَيْتَ مَا يَأْخُذُ هَؤُلَاءِ مِنْ هَذَا الْخُمُسِ مِنْ أَرْضِ الْجِزْيَةِ وَ يَأْخُذُ مِنَ الدَّهَاقِينِ جِزْيَةَ رُءُوسِهِمْ أَ مَا عَلَيْهِمْ فِي ذَلِكَ شَيْءٌ مُوَظَّفٌ؟ فَقَالَ: كَانَ عَلَيْهِمْ مَا أَجَازُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَ لَيْسَ لِلْإِمَامِ أَكْثَرُ مِنَ الْجِزْيَةِ إِنْ شَاءَ الْإِمَامُ وَضَعَ ذَلِكَ عَلَى رُءُوسِهِمْ وَ لَيْسَ عَلَى أَمْوَالِهِمْ شَيْءٌ وَ إِنْ شَاءَ فَعَلَى أَمْوَالِهِمْ وَ لَيْسَ عَلَى رُءُوسِهِمْ شَيْءٌ فَقُلْتُ: فَهَذَا الْخُمُسُ؟ فَقَالَ إِنَّمَا هَذَا شَيْءٌ كَانَ صَالَحَهُمْ عَلَيْهِ رَسُولُ اللَّه
وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ مِثْلَهُ إِلَى قَوْلِهِ فَيُسْلِمَ. وَ رَوَى بَاقِيَهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ.
وَ رَوَاهُ الشَّيْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَعْقُوبَ وَ رَوَاهُمَا الْمُفِيدُ فِي الْمُقْنِعَةِ كَمَا رَوَاهُمَا الصَّدُوقُ وَ رَوَاهُ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ فِي تَفْسِيرِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ أَخِيهِ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ سَهْلٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى مِثْلَهُ.
زراره می‌گوید خدمت امام صادق علیه السلام عرض کردم: حدّ جزیه بر اهل کتاب چقدر است؟ آیا مقدار معینی دارد که بیش از آن جایز نباشد؟ فرمودند: مقدار جزیه به صواب‌دید امام است و از هر فردی هرچقدر که خواست به اندازه‌‌ی توان مالی‌اش اخذ کند [چرا که] اهل جزیه گروهی هستند که در مقابل جانشان از این‌که به رقّیت گرفته شوند یا کشته شوند، فِداء داده‌اند، پس جزیه به مقداری که توانایی دارند از آنان اخذ می‌شود و برای امام است به آن مقداری که طاقت دارند جزیه اخذ کند تا این‌که مسلمان شوند؛ زیرا خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید «عطاء کنند جزیه را با دستشان در حالی که کوچکند». [پس اگر از اهل جزیه تا آن حدّ که توان دارند اخذ نشود و تخفیف داده شود] چگونه کوچک می‌شوند، در حالی که برای او آن مقدار [کم] که اخذ می‌شود، اهمیتی ندارد؟! پس باید به خاطر آنچه از او اخذ می‌شود، احساس ذلّت کند و به خاطر آن دچار ناراحتی شود تا این‌که [به این فکر بیفتد] مسلمان شود ...
براي دريافت متن کامل جلسه شصت و چهارم اينـجا را کليک کنيد.