جلسه ۸، رمضان ۱۴۴۵ قمری، صدا و سیمای مرکز یزد

بیانات

آیت‌الله سیّد محمّد‌رضا مدرّسی طباطبایی یزدی دامت برکاته

ماه مبارک رمضان ۱۴۴۵ (۱۴۰۲ شمسی)، جلسهٔ هشتم

در جلسهٔ گذشته توضیح دادیم گاهی برای اینکه انسان به مطلوب واصل شود، باید هم عقل و هم احساس و به‌تعبیری هم حالت عقلانی و هم حالت روانی و نفسانی همدیگر را یاری کنند. و گفتیم این یک واقعیّت انسانی است که در اسلام نیز مورد توجّه قرار گرفته و خداوند متعال در آیات متعدّد در قرآن کریم فرموده است که ما انسان‌ها را در بعضی حالات سخت قرار دادیم تا وجدان آن‌ها از خواب بیدار شود و آنچه درک عقلی است و باید بفهمد، بفهمد. بعضی از این آیات را ذکر کردیم.

فلسفهٔ سختی‌ها و مشکلات: بازگشت به‌سوی خدا و راه راست

خداوند متعال در آیه‌ای دیگر فرموده است:

فَأَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یَتَضَرَّعُونَ‏؛

و آنان را به سختی‌ها و مشکلات دچار ساختیم، شاید به زارى و خاکسارى درآیند.

و در روایت جالبی از رسول اکرم (صلّی الله علیه وآله) آمده است:

لَوْ لَا ثَلَاثَهٌ فِی ابْنِ آدَمَ مَا طَأْطَأَ رَأْسَهُ‏ شَیْ‏ءٌ؛ الْمَرَضُ وَ الْمَوْتُ وَ الْفَقْرُ وَ کُلُّهُنَّ فِیهِ وَ إِنَّهُ مَعَهُنَّ لَوَثَّابٌ‏؛

اگر سه چیز در آدمیزاد نبود، هیچ چیزى سر او را پایین نمى‏آورد: بیمارى، مرگ و فقر. و همهٔ این‌ها در انسان هست، ولى بااین‌حال سرکش و متجاوز است!

یعنی اگر سختی‌ها و گرفتاری‌ها نبود، انسان بسیار سرکش و طغیانگر بود و مشکلات موجب می‌شود انسان قدری آرام شود، هرچند با‌وجود مشکلات باز‌هم سرکش است و به جای خود نمی‌نشیند!

تأثیر شرایط روانی و روان‌تنی در اندیشه و رفتار انسان

ما می‌دانیم امور نفسانی و شرایط روانی و حتّی روان‌تنی، در فکر و اندیشهٔ انسان و در رفتار و انتخاب او مؤثّر است. و خداوند متعال در حدّی که اختیار انسان از بین نرود، چه‌بسا شرایطی سخت را از‌لحاظ تکوینی فراهم می‌آورد که تحت آن فشارها انسان به راه درست برگردد.

ولی این یک واقعیّت انسانی است که ممکن است از آن سوء‌استفاده هم بشود؛ یعنی همان‌گونه‌که فشارها و سختی‌ها چه‌بسا موجب شود انسان به راه راست بیاید و به روش عقلی باز‌گردد، گاهی هم ممکن است انسان به‌واسطهٔ قرار گرفتن در تنگناها و مشکلات راه را گم کند و ضدّ عقل عمل نماید.

سوء‌استفادهٔ شیطان از تنگناها و شرایط سخت افراد

یکی از ابزارهای شیطان برای اغوای انسان آن است که در تنگناها سراغ افراد می‌رود و با وسوسه آن‌ها را به راه ضلالت کشانده، از ایمان و اعتقاد به خداوند متعال تهی می‌کند. و بدا به حال کسی که سختی‌ها به‌جای اینکه او را به‌سوی خداوند متعال و به راه راست بیاورد، زمینهٔ متابعت و پیروی از شیطان را برای او فراهم می‌کند و این خطر بزرگی است!

ما بسیاری‌اوقات در این دنیا گرفتار مشکلات می‌شویم، ولی باید یادمان باشد و بدانیم وقتی مضطر شدیم، خداوند متعال است که جواب مضطر را می‌دهد:

أَمَّنْ یُجیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ؛

یا آن کس که درمانده را چون وى را بخواند، اجابت مى‏کند و گرفتارى را برطرف مى‏گرداند؟

امّا متأسّفانه شیطان گاهی از این خصوصیّت انسانی سوءاستفاده می‌کند و به‌جای اینکه انسان رو به خدا بیاورد و از آنچه خدا برای رفع مشکلات قرار داده، استفاده کند، از شیطان تبعیّت می‌کند و به راه کج می‌رود.

این خطر آن‌قدر بزرگ است که حتّی در واقعهٔ عاشورا با‌اینکه می‌دانیم مقام زینب کبری علیها السّلام مقامی است که در عقول ما نمی‌گنجد، امّا در‌عین‌حال امام حسین علیه السّلام به‌حسب نقل خطاب به ایشان فرمودند:

یَا أُخَیَّهُ لَا یُذْهِبَنَ‏ حِلْمَکِ‏ الشَّیْطَانُ؛

ای خواهر عزیزم! بردباری‌ات را شیطان نرباید!

یعنی مبادا این شرایط سخت و مشکلاتی که روی آورده است، موجب شود شیطان حلم تو را برباید! البتّه این اخطار چه‌بسا برای احتیاط بوده است؛ زیرا معلوم است که صبر زینب کبری علیها السّلام از ابتدا زیاد بوده است و بعد از این فرمایش حضرت هم معلوم است که فوق تصوّر ما اضافه شده است، ولی مقصود، اهمّیّت مسئله و خطر عظیمی است که در کمین انسان است.

داستان برصیصای عابد

داستان‌های متعدّدی در روایات آمده است که شیطان از شرایط سخت افراد سوء‌استفاده کرده و آن‌ها را به‌سوی خودش دعوت کرده است، به‌جای اینکه آن‌ها به‌سوی خدا بروند. داستان برصیصای عابد در تفاسیر و کتب روایی نقل شده است که وقتی در یک تنگنای فوق‌العاده قرار گرفت و محکوم به اعدام شد، در یک لحظه شیطان در برابر او متمثّل شد و او را وسوسه کرد و گفت: من می‌توانم تو را نجات بدهم؛ چون من کسی هستم که تو را به این شرایط رساندم، به من ایمان بیاور و کافر شو! آن بدبخت بیچاره هم مرتکب خطا شد و به حرف شیطان گوش کرد و برای همیشه خود را شقیّ و بدبخت نمود.

بنابراین در شرایط سخت و تنگناهایی که برای انسان پدید می‌آید، چه‌بسا فرد بر‌اساس فطرت و راهنمایی‌های الهی بتواند از آن شرایط در طریق صحیح استفاده کند و چه‌بسا خدای‌ناکرده شیطان از این شرایط سوء‌استفاده کند و فرد را به‌جای اینکه به‌سوی خدا برود، به سوی خودش بکشاند.

این مسئله، هم در سطح فرد جریان دارد و هم در سطح کلان که اگر خداوند توفیق دهد، توضیحات بیشتری را در‌این‌رابطه در جلسهٔ آینده بیان خواهم کرد.

و السلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته